Sevr’den Lozan’a
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Almanya ve müttefikleri içinde galip devletlerle imzaladığı barış antlaşmasını kendi lehine yenileyen tek ülke Türkiye oldu. Sevr’in ağır koşulları Kurtuluş Savaşı ile ortadan kaldırıldı.
I17’nci yüzyılın sonlarından itibaren çözülme sürecine giren Osmanlı İmparatorluğu için 19’uncu yüzyılın ortalarında “Avrupa’nın hasta adamı” ifadesi kullanılmakta ve bu ifade Avrupa’da siyasi çevrelerde yaygın bir biçimde kabul görmekteydi. Temel konu son 150-200 yıldır uluslararası ilişkilerin ana gündem maddesini oluşturan “Şark Meselesi”nin (Osmanlı İmparatorluğu’nun ne olacağı, nasıl bölüşüleceği, kimlerin hangi payı alacağı konusu) Birinci Dünya Savaşı (1914-18) ile çözüme kavuşturulmuş olmasıdır. Savaşın sonunda, 30 Ekim 1918’de imzalanan ve Osmanlı ile savaşı bitiren Mondros Mütarekesi’yle birlikte artık bir devletin varlığından bahsetmek mümkün değildir. İmparatorluk fiilen ortadan kalkmış, kendisine 10 Ağustos 1920 tarihinde dikte ettirilen Sevrès (Sevr) Barış Antlaşması ile tarihe gömülmüş ve batılı büyük devletler açısından artık “Şark Meselesi”ne son nokta konulmuştur.
BATILI BÜYÜK DEVLETLER aslında, yeni dünya düzenini belirlemek üzere Birinci Dünya Savaşı sonrasında Paris’te bir araya gelmişlerdi. İngiltere, Fransa, İtalya ve Abd’nin başını çektiği 32 devletin temsilcisi 18 Ocak 1919’da başlayan konferansta ortaya çıkan yeni durum sonrası -1917 Ekim Devrimi ile Çarlık Rusyası’nın denklemden düşmesi, Wilson prensiplerinin emperyal hedeflerle çelişmesi, İtalya’ya vaat edilen yerlerin İngiliz diplomasisi ile Yunanistan’a verilmeye çalışması- izlenecek yolu belirleyeceklerdi. Almanya ile Versailles (28 Haziran 1918), Avusturya ile Saint-germain (10 Eylül 1919), Bulgaristan ile Neuilly (27 Kasım 1919) ve Macaristan ile de Trianon (4 Haziran 1920) anlaşmaları izlenecek
yol konusunda ipuçları vermekteydi. Şubat-mart 1920 aralığında toplanan Londra Konferansı’nda da Osmanlı İmparatorluğu ile yapılacak barışın koşulları görüşülmüş, nihai uzlaşı 18 Nisan 1920 San Remo Konferansı’nda sağlanabilmişti.
Osmanlı devleti ile imzalanacak barış antlaşmasının koşulları üzerinde San Remo’da mutabakata varan İtilaf ülkeleri, Sadrazam Damat Ferit Paşa başkanlığında eski Maarif nazırı Hadi Paşa, eski Şura-yı Devlet reisi Rıza Tevfik Bey ve Bern sefiri Reşat Halis Bey’den oluşan Osmanlı delegasyonuna 10 Ağustos 1920’de Sevr Barış Antlaşması’nı imza etmişlerdir. Böylece uzun süren Şark Meselesi Osmanlı topraklarının kâğıt üzerinde paylaşılmasıyla son bulmuş
oluyordu. Anlaşma imzalanmış olmasına karşın Padişah Vahdettin tarafından onaylanmamış, Meclis-i Mebusan da feshedilmiş olduğu için Meclis onayından geçememiş ve hukuki açıdan geçersiz bir belge olarak kalmıştır. Zaten tüm bu gelişmeler olurken Anadolu’da Mustafa Kemal Atatürk liderliğinde kurulmuş olan (23 Nisan 1920) Büyük Millet Meclisi, 19 Ağustos’taki toplantısında Sevr Anlaşması’nı imzalayanları ve Şura-yı Saltanat’ta bulunanları vatan haini ilan etmiş, antlaşmanın Büyük Millet Meclisi tarafından tanınmayacağını ilan etmiştir. Sevr Antlaşması İtilaf devletleri içinde de tartışmalara yol açmış, Fransa gerek basında gerek parlamentoda sert eleştirilere maruz kalmış, İtalya memnuniyetsizliğini belirtmiş, ABD ülke içinde yaşanan gelişmeler nedeniyle vazgeçmiş, anlaşmanın mimarı olan İngiltere de onay için parlamentoya sunmamıştır. Antlaşma sadece Yunanistan tarafından onaylanmış, ama hiçbir zaman yürürlüğe girmemiştir.
Ülkeyi parçalayan koşullar
İtilaf devletleri arasında denge gözeterek hazırlanan ve 13 bölüm ve 433 maddeden oluşan Sevr Barış Antlaşması içerdiği son derece ağır koşullarla Osmanlı devletini tamamen parçalamış ve padişahın şahsında sembolik bir egemenlik tanımıştır. Antlaşmanın ne denli yıkıcı olduğunu anlamak açısından belli başlı hükümlerine özetle bakalım:
• İstanbul Osmanlı devletinin başkenti olarak kalacak, fakat azınlıkların hakkı gözetilmezse şehir Türklerin elinden alınacaktı.
• Boğazlar uluslararası bir komisyon tarafından kontrol edilecek ve tüm devletlerin savaş gemilerine açık olacaktı. Komisyonun ayrı bir bütçesi ve bayrağı olacak ve bölgedeki Osmanlı birlikleri işgal kuvvetlerine bağlı olarak çalışacaklardı.
• Doğu Anadolu illerinin bir kısmında bağımsız bir Ermeni devleti kurulacak, bu devletin sınırlarının belirlenmesi ABD başkanı Woodrow Wilson’ın hakemliğine bırakılacaktı.
• Kürtler Doğu Anadolu’da bağımsız bir devlet kurmak isterlerse ve bu istek Cemiyet-i Akvam tarafından kabul edilirse, Osmanlı devleti de bunu kabul edecekti. • Midye’nin 7 km doğusundan Marmara sahiline kadarki kısım da dahil olmak üzere Trakya Yunanistan’a verilecek, İzmir Türk egemenliğinde kalacak, ama idari haklar Yunanistan’a bırakılacak, 5 yıl sonra mahalli parlamento bölgenin Yunanistan’a verilmesini isteyebilecek, hatta bu konuda halkoyuna da başvurabilecekti.
• Azınlıkların siyasi, sosyal ve kültürel hakları genişletilecek, Osmanlı devletinin her türlü tasarruf hakkı ortadan kaldırılarak bu yetki İtilaf devletlerine bırakılacaktı.
• Suriye Fransa’da, Arabistan ve Irak İngiltere’de kalacak, devletin mali işleri bu devletlerin temsilcilerinden oluşan bir de Osmanlı temsilcinin katılacağı uluslararası komisyona bırakılacak, bu komisyonun öngörmediği hiçbir mali önlem alınamayacak, bütçe konusunda da son söz bu komisyonda olacaktı.
• Askerlik konusunda da kısıtlamalar getirilerek, kara, deniz ve hava kuvvetinin bulunmadığı, mecburi askerliğin kaldırıldığı, subay kadrosunun yüzde
“Sevr Antlaşması taraf ülkelerden sadece Yunanistan tarafından onaylandı.”
15’nin İtilaf ve tarafsız devletlerin subaylarının oluşturduğu bir sisteme geçilecekti. • Kapitülasyonlardan tüm İtilaf ülkelerinin vatandaşları yararlanabilecekti.
• Herhangi bir Osmanlı vatandaşı dilediği zaman istediği devletin uyruğuna geçebilecekti.
Yukarıdaki koşullardan da kolayca anlaşılacağı üzere bu antlaşma imparatorluğun 600 yıllık ömrünün sonunu belgelemekteydi. Birinci Dünya Savaşı’ndan yenilgi ile ayrılan Osmanlı diğer yenilen güçler gibi ağır bir biçimde cezalandırılmaktaydı. Osmanlının “ölüm fermanı” olarak nitelendirdiğimiz bu belge yenenler tarafından hazırlanmış, hiçbir maddesi tartışılmadan savaşı kaybeden, yani yenilen imparatorluğa dikte ettirilmişti.
Anadolu’da direniş
Osmanlı devletinin karşı karşıya kaldığı bu yok edilme planına dur diyecek olan Anadolu’da Mustafa Kemal liderliğinde örgütlenen Milli Mücadele olacaktı. Bir yandan kongreler (Erzurum 23 Temmuz-7 Ağustos 1919) (Sivas 4-11 Eylül 1919) aracılığı ile verilen siyasal mücadele eşzamanlı olarak askeri alanda da sürdürülmekteydi. Birinci (6-10 Ocak 1921) ve İkinci İnönü (23 Mart-1 Nisan 1921) muharebeleri, bunu takip eden Sakarya Savaşı ve 26 Ağustos 1922 başlayan Büyük Taarruz 30 Ağustos’ta TBMM ordularının zaferiyle sonuçlanacak ve artık Sevr’in kabul ettirilemez bir antlaşma olduğu gerçeği herkes tarafından kabul görecekti. Kazanılan askeri zafer yeni bir ateşkesi de beraberinde getirecek 11 Ekim 1922’de imzalanan Mudanya Mütarekesi Ankara hükümetinin kazanımlarını kayda geçiren bir belge olarak yeni bir barış antlaşmanın da kapısını aralayacaktı.
20 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lausanne (Lozan) kentinde başlayan barış görüşmeleri taktik, stratejik ve diplomatik mücadelenin en çetin örneklerinden biri olarak tarihte yerini alacaktır. Son derece çekişmeli geçen bu müzakereler 4 Şubat 1923’te kesintiye uğrayacak, iki buçuk ay gibi bir aradan sonra 23 Nisan’da yeniden başlayacak ve 24 Temmuz 1923’te imza ile sonuçlanacaktı. Dışişleri bakanı İsmet İnönü, Sağlık bakanı Dr. Rıza Nur ve Maliye bakanı Hasan Saka’nın temsil ettiği Türk heyeti, İtilaf ülkelerinin adeta temsilcisi konumunda bulunan İngiliz baş delegesi ve Dışişleri bakanı Lord Curzon karşısında amansız bir diplomatik mücadele sergileyecek, Ankara hükümetinin taleplerini içeren “Misak-ı Milli”yi kabul ettirebil
Sevr Antlaşması’nın antlaşmaya taraf ülkelerin parlamentolarına gönderilen orijinal İngilizce nüshası, 1920.
KANSU ŞARMAN ARŞİVİ
mek adına çetin müzakereleri göğüsleyecekti. Misak-ı Milli’nin iki şartı olan kapitülasyonların kaldırılması ve Anadolu topraklarında bağımsız bir Ermeni devletinin kurulmaması gibi konular delegasyonun kırmızı çizgilerini oluşturacaktı.
Neydi bu denli önemi haiz olan Misak-ı Milli?
Altı madde halinde toparlayabileceğimiz bu kararlar manzumesi Milli Mücadele’yi yürüten kadronun Sevr karşısındaki manifestosuydu:
• Osmanlı devletinin yalnızca Arap çoğunluğunca oturulan ve 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nin imzası sırasında düşman işgali altında kalan bölgelerin geleceği halkın özgür biçimde vereceği oylara göre saptanmalıdır. Bunun dışında kalan ve o gün işgal edilmeyen Türk ve İslam çoğunluğun bulunduğu bölge bölünmez ve ayrılmaz bir bütün sayılacaktır.
• Halkı anavatana kendi isteği ile katılmış olan Kars, Ardahan ve Batum (Elviye-i Selase) için gerekirse tekrar halkoyuna başvurmayı kabul ederiz.
• Geleceği Türkiye ile yapılacak barışa bırakılan
Batı Trakya’nın hukuksal durumu da özgürce gerçekleştirilecek halkoyu sonucuna uygun biçimde ortaya konulmalıdır.
• İslam halifeliğinin merkezi ve Osmanlı saltanatının başkenti İstanbul şehri ile Marmara Denizi’nin güvenliği her türlü tehlikeden uzak olmalıdır. Boğazların dünya ticaret ve ulaşımına açılması konusu, ilgili devletlerin oybirliği ile verecekleri karara bağlıdır. • Azınlıkların hakları, komşu memleketlerdeki Müslüman halkların haklarının korunması şartı ile kabul edilecektir.
• Milli ve iktisadi gelişmemizi mümkün kılmak için her devlet gibi bizim de tam bağımsızlığa ve serbestiye ihtiyacımız vardır. Bu nedenle siyasi, adli ve mali gelişmemizi engelleyecek sınırlamalara karşıyız. Borçlarımızın ödeme şartları da bu esasa aykırı olamaz.
Lozan’a giden Ankara hükümeti temsilcilerinin hedefinde öncelikli olarak askeri zaferlere diplomatik bir zafer eklemek, Mondros Mütarekesi ve Sevr Barış Antlaşması’nı imzalayan yenik Osmanlı devleti değil, Milli Mücadele’yi vermiş, Mudanya Mütarekesi’ni imzalamış, galip bir devlet sıfatıyla masada bulunduklarının altını çizmek ve son olarak da yukarıda maddelerini verdiğimiz Misak-ı Milli’yi gerçekleştirmek vardı. Musul vilayetinin kimde kalacağı konusu görüşmeleri kesintiye uğratacak noktaya getirmiş olsa da tarafların acil barışa olan ihtiyaçları müzakerelerin barışla sonuçlanması gerektiği inancını pekiştirmekteydi. Barış 24 Temmuz 1923, Salı günü saat 15.09 itibarıyla sağlanacak; 143 madde, bir önsöz, beş bölüm ve 17 tamamlayıcı protokolden oluşan antlaşma kurulmak üzere olan Türkiye Cumhuriyeti’nin hanesine bir kazanım olarak yazılacaktı. “Şark Meselesi”nin çözümünde batının planı olan Sevr’i reddeden ve sonucun dikte ile değil müzakere yoluyla ve karşılıklı uzlaşıyla belirlenmesi esasını savunan delegasyon başkanı İsmet Paşa’nın onay sırasında belirttiği gibi “harekât-ı milliyenin hiçbir safhasında hesapsız bir karar ve hesapsız bir cüret yoktu”. Kapitülasyonların kaldırıldığı, Osmanlı borçlarının Türkiye dışında Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılan diğer devletlere de bölüştürülmesinin başarıldığı, milli sınırlar içinde bağımsız bir Ermeni devletinin kurulmasının engellenerek toprak bütünlüğünün korunduğu, savaş tazminatının ödenmediği, güney sınırlarının -Musul hariç- hedeflendiği şekilde çizildiği, batı sınırının Mu
danya’da kararlaştırıldığı gibi Meriç Nehri olarak belirlendiği, Karaağaç’ın savaş tazminatı olarak alındığı, Trablusgarp ve Balkan savaşları sırasında Osmanlı’dan alınan Ege adalarının -askerden arındırılması koşuluyla-yunanistan ve İtalya’da kaldığı, Gökçeada, Bozcaada ve Tavşan adalarının Türkiye’de kaldığı, tüm azınlıkların Türk vatandaşı olduğunun benimsendiği, boğazlar meselesinin Türkiye’yi tatmin edecek bir sonuçtan uzak olduğu bilinciyle, uluslararası konjonktür doğru okunarak II. Dünya Savaşı öncesinde 1936 Montreux Sözleşmesi’yle yeniden düzenlendiği Lozan Barış Antlaşması 23 Ağustos 1923’te Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 14’e karşı 213 oyla kabul edilmiş ve 6 Ağustos 1924 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Kurucu antlaşma Lozan
Bu antlaşmanın Türk tarihi açısından neden bu denli önem arz ettiğini birkaç saptama yaparak özetleyelim:
• Bu bir tarihi hesaplaşmadır: 150-200 yıllık Şark Meselesi’nin sonlandırılmasında son sözü söyleyen taraf Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu kadrosu olmuştur. • Lozan Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu anlaşmasıdır, doğum tarihidir, tapusudur. Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslararası alanda egemen bir devlet olarak tanınmasını sağlamıştır.
• Türkiye’nin siyasi ve ekonomik bağımsızlığını sağlayan belgedir. Birinci Dünya Savaşı sonunda tüm barış antlaşmaları mağlup devletler için ağır savaş tazminatları getirmiş, ayrıca iktisadi ve ticari konularda sınırlayıcı hükümler getirmiş olmasına karşın Lozan’da bunların hiçbiri yoktur.
• Bu antlaşma Türkiye’yi batılı devletlerle eşit konuma getirmiştir.
• Türk tarihinde gerçek bir dönüm noktasıdır. Sevr haritasını kaldırıp yerine kabaca bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırlarını getirmiş olan bir antlaşmadır.
• Birinci Dünya Savaşı’na son veren tüm barış anlaşmaları galiplerce hazırlanmış, mağluplara zorla dikte ettirilmiştir. Bunun tek istisnası Lozan’dır: Devletlerin eşitliği prensibi üzerine kurulu karşılıklı anlaşma ve uzlaşma yoluyla barışı getiren bir antlaşmadır.
• Birinci Dünya Savaşı sonrasında imzalanan hiçbir barış antlaşması yaşamazken, Lozan hale geçerli olan tek anlaşmadır.
Mustafa Kemal Atatürk’ün sözleriyle “bu antlaşma Türk milletine karşı yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış büyük suikastin sonuçsuz kaldığını” bildirir bir belgedir. Bu antlaşmanın önem ve değerini anlamak için Sevr haritası ile Lozan sonrası ortaya çıkan haritanın mukayesesini yapmak yeterli olacaktır. Böylece, ülkenin kurucu belgesi ve tüm yurttaşların ortak paydası olan bu antlaşma tarihte hak ettiği yerini korumaya devam edecektir ⚫
“Lozan Antlaşması Sevr Antlaşması’nı haritasını ortadan kaldırdı ve Türkiye’yi Batılı devletlerle eşit konuma getirdi.”