NAJWIĘKSZE MARZENIE SŁOWAKA
Niech gdzieś tam w świecie toczą się te wszystkie wielkie dyskusje. Niech Polacy, Czesi i Węgrzy mają ambicje. A my, mały naród, zadbajmy po prostu, żeby u nas było spokojnie.
MIROSŁAW MACIOROWSKI: Od zamachu na premiera Słowacji minął już ponad miesiąc. Czy można stawiać wiarygodną hipotezę na temat motywów zamachowca, 71-letniego Juraja Cintuli? ANDRZEJ KRAWCZYK:
Wszystko wskazuje na to, że nie ma tu drugiego dna, obcej inspiracji. Mamy więc do czynienia z — jak to określiła słowacka prokuratura – „samotnym wilkiem”. Uważam, że zamachu dopuścił się człowiek labilny, zagubiony, nieszczęśliwy.
Zauważmy: z jednej strony chciał podarować Ficy swoją książkę, z drugiej — mówił, że likwidacja przez premiera specjalnej prokuratury, która miała ścigać przestępstwa korupcyjne, to granica, której nie można przekroczyć. Mówił, że mu przykro, bo skrzywdził pana Ficę, ale że musiał do niego strzelać.
Cintula uległ fatalnej atmosferze panującej w kraju. Uznał, że Słowacja stacza się w otchłań. Przypomina mi trochę Eligiusza Niewiadomskiego, który w 1922 r. zamordował prezydenta Gabriela Narutowicza. W obu przypadkach mamy do czynienia z ludźmi, którzy zostali, że tak powiem, zainfekowani psychicznie przez klimat polityczny i atmosferę wytworzoną przez media i propagandę polityczną. Dla Niewiadomskiego wybór Narutowicza „głosami Żydów” był tożsamy z upadkiem Polski. Dla Cintuli działania Ficy oznaczały koniec demokracji na Słowacji — to wynika wprost z jego słów.
Obu można też nazwać ludźmi sztuki, Niewiadomski był niespełnionym malarzem, Cintula — poetą.
– Raczej trzeciorzędnym, choć na pewno miał ambicje i wysokie mniemanie o własnej twórczości. Był bardzo aktywny w klubie literackim, do którego należał, podczas posiedzeń żywiołowo dyskutował.
Jego poglądy trudno zdefiniować. Widać go było wśród bojówkarzy paramilitarnej organizacji Słowaccy Rekruci, która ma związki z Rosją, ale opowiadał się podobno za pomocą dla Ukrainy.
– To kolejny dowód na jego emocjonalną labilność i niejasny, nieukształtowany światopogląd. Świat, w którym żyje, uważa za opresyjny, nie może się w nim odnaleźć. Stwierdza, że musi jakoś zaprotestować. Ale poza filmem, na którym widać go wśród bojówkarzy, nie ma choćby poszlaki, która świadczyłaby, że jest powiązany z jakąś podejrzaną organizacją.
Czy zamach na Ficę próbowano na Słowacji rozgrywać politycznie?
– Wszyscy bali się, że siły prawicowe, proficowskie, zakrzykną: „Patrzcie, oto, do czego doprowadzili ci liberalni, progresywni krytycy premiera!”. To oczywiście musiałoby wywołać reakcję zaatakowanych. Na razie jednak — a czytam codziennie ważniejsze media słowackie — nikt nie rozgrywa tej tragedii w taki sposób. Jakby wszyscy zdawali sobie sprawę, jak niebezpieczna byłaby taka dyskusja i oskarżenia, że zamachowiec został przez kogoś ukształtowany. Pojawili się pojedynczy harcownicy, ale nawet oni nie formułowali ostrych zarzutów, a ich głosy przeszły bez echa. Lider opozycyjnej proeuropejskiej Postępowej Słowacji Michal Šimečka proponował, żeby ogłosić 100 dni bez dyskusji na ten temat. Ale od razu odrzucił też interpretację, że Cintulę sformatowała krytyka premiera uprawiana przez PS.
Komentarze po zamachu były więc raczej powściągliwe. Ale wtedy jeszcze nikt nie wiedział, czy Fico przeżyje i wróci do życia politycznego. Nieodpowiedzialnie wypowiedział się jedynie szef MSW Matúš Šutaj Eštok z partii Głos – Socjalna Demokracja, który stwierdził, że kraj jest na skraju wojny domowej. Przesadził. Ale te słowa padły w przestrzeni publicznej z ust ważnego polityka partii rządzącej i wszyscy zaczęli się naprawdę bać. Eštok niepotrzebnie podgrzał atmosferę.
Natomiast czy partia Ficy, Socjalna Demokracja (SMER), będzie chciała wykorzystać zamach w walce politycznej do zohydzenia przeciwników, przekonamy się dopiero w najbliższych miesiącach. Na razie trwa cisza, choć ranny Robert Fico udzielił już jednego wywiadu, w którym stwierdził, że to jasne, iż takiego zamachu nie mogła przygotować jedna osoba.
Można się zatem spodziewać ostrego ataku na lewicę i liberałów. Niestety, ten obóz — mówię to z przykrością, bo jest mi bliższy — dostarczył swoimi wypowiedziami argumentów do oskarżeń, że Cintula był tylko mieczem w rękach progresywnych liberałów z Postępowej Słowacji. Inteligentny, a przy tym cyniczny polityk jest w stanie tym zręcznie grać. Ale jednocześnie jestem w stanie sobie wyobrazić także łagodzenie nastrojów. Pojawiły się już takie głosy po obu stronach: „Nie grajmy tą tragedią, używajmy wyważonego języka, nie rzucajmy oskarżeń, obniżmy temperaturę sporu. Ponosiło nas i okazało się, że nasze słowa mogą wpłynąć na zachowania niestabilnych ludzi. Musimy się zatrzymać”.
Jak Fico wrócił do władzy? W 2018 r. złożył urząd premiera po zbrodni, która wstrząsnęła Słowakami – w zabójstwie na zlecenie zginął dziennikarz śledczy Jan Kuciak i jego dziewczyna. Kuciak tropił mafijny układ na szczytach władzy. Moralna i polityczna odpowiedzialność za to morderstwo spadła na Ficę. Jednak w 2023 r. ponownie został premierem. Fico jest populistą i podobnie jak Orbán rozpętał wojenną psychozę. To przesądziło o zwycięstwie w wyborach?
– Wojna w Ukrainie nie była najważniejsza, choć oczywiście na Słowacji wszystko dzieje się w pewnym sensie w jej cieniu. Przyczyny były wewnętrzne. Po zabójstwie Kuciaka i wysypie afer korupcyjnych, w które umoczeni byli ludzie związani z rządem, wydawało się, że Fico jako polityk jest skończony. Kiedy dwa lata później zwyciężyła na Słowacji opcja centrolewicowa, postępowa, czyli taka, która podoba się w całej Europie, wszyscy się ucieszyli.
My w Polsce również. Pamiętam komentarze, że zmiana na Słowacji daje nadzieję także na obalenie rządów PiS.
– Słowacja postrzegana dotąd jako zapóźniona, anachroniczna i uboższa część byłej Czechosłowacji odrzuciła populistów i opowiedziała się za Europą. I trudno się dziwić, bo przecież to w sumie kraj wielkiego sukcesu. Przecież Słowacja jako pierwsza w naszym regionie przyjęła euro, tu powstaje najwięcej na świecie samochodów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, a Bratysława, powiązana z pobliskim Wiedniem, stała się prawdziwą metropolią. Działa tu olbrzymie centrum firm księgowych i informatycznych. Niektórzy ekonomiści szacują, że jest najbogatszym miastem w dawnym Bloku Wschodnim. Tam właśnie mieszka liberalna inteligencja.
Patrząc na Słowację, można było powiedzieć, że oto rodzi się nowe, ważne centrum Europy Środkowej. Zarówno w Pradze, jak i w Bratysławie popularny stał się dowcip, że Słowacja została „zachodnim sąsiadem Czech”.
Więc co się stało, że rządzi dziś nią prorosyjski i antyunijny Fico?
– Wszystko zniszczyły kłótnie, a potem otwarte wojny w tej liberalno-lewicowej i progresywnej koalicji. Dla części tego nowego obozu władzy przeciwnikiem był już nie tylko Fico i SMER, ale także koalicjanci.
Zwykli ludzie przestali rozumieć, co się dzieje w polityce, więc zaczęli odsuwać się od rządzącej opcji. A nacjonaliści z SNS (Słowacka Partia Narodowa) oczywiście umiejętnie tę atmosferę podsycali: „Kiedyś mieliśmy okupację węgierską, później czeską, a teraz przyszła brukselska”. Przed wyborami w 2023 r. narastało niezadowolenie z działalności rządu i partii, które go tworzyły. W efekcie liberałowie i lewicowcy przegrali wybory.
My, Polacy, powinniśmy traktować to, co zaszło na Słowacji, jako laboratorium, a zarazem memento dla nowej władzy
Istotne dla tej zmiany było coś, co istnieje w Polsce, ale nie jest aż tak widoczne jak na Słowacji. Chodzi o silne poczucie swojskości.
Czyli czego?
– Pewnej odrębności, ale też poczucia krzywdy. Słowacy zawsze uważali się za wykorzystywanych i poniżanych przez państwo, które, jakie by nie było, zawsze działało przeciwko nim.
Jeszcze w XIX w. Królestwo Węgier chciało Słowaków przerobić na Węgrów, co częściowo się udało. Powstało nawet pogardliwe określenie „madziaron” na Słowaka, który przyjął węgierski język, ideologię i kulturę, a nawet stał się węgierskim patriotą i pogardza Słowakami. Poczucie, że jako naród byli tępieni, przez wieki cierpieli pod węgierskim butem i musieli ukrywać swoją słowackość, jest w ludziach trwałe. Wyzwoleniem miała być dwunarodowa Czechosłowacja, ale znów Słowacy przeżyli zawód, bo tylko but się zmienił — na czeski. Może nie był tak ciężki jak węgierski, ale nadal gniótł.
Przy okazji tego resentymentu rozpętała się niekończąca się i bezsensowna dyskusja o tym, kto do kogo dopłacał. Czesi uważają, że musieli ciągnąć Słowację, a gdyby nie musieli, to ho, ho, byliby dziś Austrią albo Szwajcarią. Z kolei Słowacy twierdzą, że Czesi ich wykorzystywali i traktowali jak półkolonię — za komuny „brudny” przemysł zbrojeniowy lokowali właśnie u nich, w środkowej Słowacji. Ale gdy Václav Havel, niezbyt tam popularny ostatni prezydent Czechosłowacji, zdecydował o jego likwidacji, skutkowało to olbrzymimi zwolnieniami i bezrobociem.
Na tej glebie narodziło się wśród Słowaków bardzo silne pragnienie: nasza chata z kraja. Niech gdzieś tam na świecie czy w Europie toczą się te wszystkie wielkie dyskusje. Niech Polacy, Czesi i Węgrzy w nich uczestniczą, skoro mają takie ambicje. Ale my, Słowacy, mały naród, nie pchajmy się tam, zadbajmy po prostu o to, żeby u nas było spokojnie. Ten krytyczny stosunek do proeuropejskiej koalicji lewicowo-liberalnej i wielkie rozczarowanie jej rządami miały źródło także w tej swojskości.
Fico znalazł język polityczny, który odpowiadał tym poglądom, i dzięki temu wrócił?
– Nawet nie musiał go szukać – światła reflektorów skierowała na niego sytuacja polityczna stworzona przez opcję liberalno-lewicową. Miał ogromne szczęście. Ludzie powiedzieli o jego partii: „To wprawdzie złodzieje, ale to nasi ludzie. Będą walczyć o tę naszą swojskość, słowackość. I skończą z tymi wymysłami o LGBT i gender, które prawdziwi Słowacy odrzucają. Najważniejsze, żeby był spokój”.
Mam poczucie, że my, Polacy, powinniśmy traktować to, co zaszło na Słowacji, jako swoiste laboratorium, a zarazem memento dla obecnej władzy. Koalicja demokratyczna, która wygrała wybory 15 października, została entuzjastycznie powitana w Polsce i za granicą. Podobna radość towarzyszyła odsunięciu od władzy Ficy pięć lat wcześniej, jednak po euforii szybko przyszedł zawód progresywnym obozem rządzącym. Niech to będzie dla nas nauczką. Powinniśmy przeanalizować sytuację w Słowacji i zastanowić się, skąd wzięło się to wielkie rozczarowanie prowadzące do powrotu populistów.
Chce pan powiedzieć: „Koalicjo 15 Października, nie skłóć się”?
– Polska znalazła się w podobnej sytuacji. A u nas ta swojskość w części społeczeństwa, szczególnie poza dużymi miastami, też jest zakorzeniona. Ma nieco inną specyfikę, ale wykorzystując ją, można stworzyć skuteczne mechanizmy polityczne. „O, zobaczcie, tacy europejscy, a jak się kłócą. Tamci, owszem, kradli, ale ci też nie lepsi”.
Przyznam, że trochę nie rozumiem decyzji postępowej i europejskiej prezydentki Zuzany Čaputovej, która zrezygnowała z walki o reelekcję. Tłumaczyła to hejtem, jaki spadł na nią i jej rodzinę. Ale przecież polityk powinien się liczyć z krytyką, a nie rejterować.
– Z boku tak to może wyglądać. Nie wiem, co nią tak naprawdę kierowało. Čaputová nie wycofała się tuż przed ostatnimi wyborami, które wygrał stronnik Ficy, Peter Pellegrini,
ale ogłosiła to już przed rokiem. Decyzję tłumaczyła nawet nie tyle hejtem, co wielkim zniechęceniem do brutalnej formy polityki uprawianej w Słowacji. Moi słowaccy znajomi nie traktują zbyt krytycznie jej wycofania się, przyjmują je ze zrozumieniem. Czułem raczej szacunek dla jej decyzji: „Polityka jest jednym wielkim świństwem. Fico popełniał świństwa, ale ci, co po nim rządzili, też. Przynajmniej Čaputová zachowała się uczciwie, odchodzi, bo nie chce z tymi świństwami mieć już nic wspólnego”.
Prezydentka była pozytywnym zjawiskiem na tej niezwykle spolaryzowanej scenie politycznej. Funkcjonowała jako osobny byt, nie związała się z konkretną opcją polityczną, nikt za nią nie stał. Wprawdzie w 2017 r. wstąpiła do Postępowej Słowacji i krótko była nawet jej wiceprzewodniczącą, ale po pierwszej turze wyborów prezydenckich zrezygnowała z tej funkcji, a potem także z członkostwa w tym ugrupowaniu.
Może i dobrze, że tak szlachetna i neutralna osoba jak Čaputová stanie z boku. Nie jest fajterem, nie pójdzie do ostrego boju, bo jest porządnym człowiekiem, niestosującym w polityce brutalnego języka. Obóz liberalno-lewicowy postawił już na Michala Šimečkę, który jest wyraźniejszy — liczono, że w starciu z prawicowymi populistami może osiągnąć sukces.
Ale osobiście też uważam, że gdy się zostaje prezydentem, to ma się zobowiązania wobec kraju i ludzi. Nie powinno się stwierdzać: „Już mi się nie podoba, więc zabieram zabawki i odchodzę”.
Prezydent elekt Pellegrini raczej tak nie powie i będzie bił się o władzę do upadłego.
– Oczywiście, to ostry gracz, był przecież jednym z najbardziej zaufanych współpracowników Ficy. Zrobił wprawdzie rewoltę przeciwko niemu, odszedł, ale dziś wszyscy zastanawiają się, czy to nie była ustawka. Wiadomo, że wystąpił ze SMER-u i utworzył własną partię Głos, ale jakie są dziś między nimi stosunki? Być może świetne i będą działać ręka w rękę.
Czy partia Ficy będzie chciała wykorzystać zamach do zohydzenia przeciwników, przekonamy się dopiero w najbliższych miesiącach
Jak zamach na premiera wpłynął na preferencje wyborcze Słowaków? Czy w wyborach europejskich współczucie dla Ficy dało wzrost popularności SMER-u i samego premiera?
– Wybory do europejskie pokazały polaryzację społeczeństwa słowackiego i siłę zarówno populistycznego SMER-u Ficy, jak i Postępowej Słowacji Šimečki: głosy podzieliły się niemal pół na pół z lekką przewagą Postępowej Słowacji; inni się właściwie nie liczyli.
Notabene, to kolejne podobieństwo do polskiej sytuacji. Na Słowacji wybrano 15 europosłów: sześciu z Postępowej Słowacji, pięciu z partii Ficy, dwóch z radykalnie nacjonalistycznego (często określanego jako neofaszystowskiego) Ruchu Republika i po jednym z proprezydenckiego Głosu oraz Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego. Czyli na dzisiaj nie ma żadnych rozstrzygnięć. Oznacza to zapowiedź ostrej walki politycznej w przyszłości.
Czy historia ma wpływ na dzisiejszą polaryzację na Słowacji? My kłócimy się o Dmowskiego i Piłsudskiego, stosunek do Żydów, „żołnierzy wyklętych,” stan wojenny i Jaruzelskiego. A Słowacy?
– Głównie o wpływ, jaki wywierali na nich Węgrzy i Czesi.
Węgierscy narodowcy do dziś głoszą, że Słowacja to po prostu północne Węgry.
– Oczywiście, przecież Bratysława w czasach węgierskich nosiła nazwę Pozsony (Pożoń), i była przez 250 lat swego rodzaju stolicą Węgier.
Ale najgorętszym tematem jest ocena państwa słowackiego w czasie II wojny światowej. To kluczowa sprawa dla Słowaków.
Naturalnie wszyscy zdają sobie sprawę, że to państwo było sojusznikiem III Rzeszy i wydało w ręce nazistów swoich Żydów.