Buklat /Mulat
(IKALAWANG LABAS)
MAY panganib na hatid ang siyudad dahil nagkalat ang sari-saring tao, kasama na ang mga kriminal. Ngunit suriin ang malaking pagkakaiba ng salin sa Ingles at ng salin sa ating wikang pambansa: “It had already grown dark. Electric signs flared up everywhere. The elevated railway thundered past. The underground railway rumbled and the noise from the trams and buses and cycles joined together in a wild concert. Dance music was being played in the Café Woerz. The cinemas, in the Nollendorf Square, began their last performance of the evening. And crowds of people pushed their way into them.” (pinagbatayang salin sa Ingles)
“Dumidilim na, at ang mga neonlights ay sumindi-mamatay. Ang mga tren ay maingay na nagdaraan sa riles sa itaas. Ang ibang tren ay umuugong naman sa daan sa underground tunnel. Ang ingay sa kalsada ng lahat ng nagdaraang sasakyan, trambiya, bus, kotse, trak, at mga motorsiklo ay parang isang orchestra ng hibang na tumutugtog. Mula sa isang kapiterya, may lumulutang na tugtog pangsayaw, at ang mga tao ay dumarami sa mga sine sa malaking plasa para sa huling palabas.” (pah. 79, salin ni Cruz, 1968)
Problematiko ang salin ni Cruz dahil sa pagdaragdag, pagkaltas, at mga maling salitang ginamit. Ginamit niyang salin sa “concert” ang “orkestra” na may malaking pagkakaiba. Mas kaswal ang concert kumpara sa pormal na orkestra. Nadagdagan ng “trak” sa mga sasakyan na lumilikha ng musika na wala sa orihinal na intensiyon ng manunulat. Hindi ganap ang pagkakasalin ng dalawang uri ng tren sa Berlin. Hindi malinaw ang “riles ng tren sa itaas” na tumutukoy sa “elevated railway” ng lunan. Nawala ang tiyak na pangalan ng café at ng plaza. Sa orihinal, natukoy ito bilang Café Woerz at Nollendorf Square. Dagdag pa, magkaiba ang ibig sabihin ng “café” sa “kapiterya” (cafeteria). Ang huli’y tumutukoy sa dining
hall o kaya’y kantina. Ang café sa Europa ay isang coffeehouse na naghahanda ng kape, tsaa, at isang meryenda tulad ng cake at tinapay. Sana’y pinanatili ang Nollendorfplatz sa teksto at hindi simpleng “malaking plasa” lamang. Malaki ang pagkakaiba ang estruktura ng “platz” ng Germany kumpara sa “plasa” ng Pilipinas. May tungkulin ang tagasalin na panatilihin ang inihaing heograpiya sa teksto ng manunulat.
Kapag sinabing klasiko, may impresyon na tradisyonal at napaglumaan na ang nilalaman nito. Sa nasabing nobela, mababanaag ang mga makalumang gawain gaya ng malayang pagpapalaki sa mga anak na hindi itinuturing na sanggol o walang-kapangyarihan. Halimbawa, pinababayaan ng magulang na maglakbay mag-isa ang kaniyang anak patungong malayong lugar. Mahalagang pagkakataon ito upang pabayaan ang bata sa isang pakikipagsapalaran na walang patnubay o tulong ng mga nakatatanda (adults). Isa itong mahalagang katangian ng panitikang pambata. Masisipat din ito sa kalakhan ng kuwento nina Emil at ng mga kaibigang batang detektib na gumagala sa lungsod ng Berlin kahit hatinggabi.
Sa kasalukuyan, bibihirang pabayaang mag-isa ang mga anak sa paglalakbay o sa paggala sa siyudad. Maraming peligro sa paligid na maaaring maging banta sa buhay at kaligtasan ng mga bata. Ngunit hindi ito dapat lumilitaw sa mga akdang pambata. Mawawala ang kapangyarihan ng isang pambatang detective story kung matatanda (gaya ng magulang o sinumang tagapag-alaga) ang kikilos, lulutas, at magiging bayani ng kuwento.
Isang palatandaan din ng makalumang kuwento ang dekahong pananaw sa mga babae. Mga batang lalaki ay may karapatan at kalayaan sa pakikipagsapalaran sa lungsod ngunit ang kaisa-isang batang babae sa nobela, si Pony, ay may tungkulin lang maging tagahatid ng meryenda at tagatimpla ng kape sa kababata niyang detektib. Pansinin ang siping ito na nagpapatuloy sa tradisyonal na konsepto ng mabuting babae: “Aaalis na ako,” wika ni Pony pagkaraan ng ilang sandali. “Babalik ako sa umaga. Saan kayo matutulog? Sana dito na rin ako, ipagluluto ko pa kayo ng kape. Pero hindi pwede. Ang mga mabubuting batang babae na katulad ko’y dapat nang
umuwi. (pah. 76, salin ni Cruz, 1968)
Ganito rin ang malungkot na gampanin ng batang babae sa katapusan ng abentura ng mga batang detektib. Mahihinuha sa pahayag ni Pony na may hinanakit siya dahil nakatanikala siya sa mga gawaing bahay at hindi man lang nabigyan ng pagkakataon na hulihin ang pugante. Suriin ang sipi: Lumabas si Pony sa kusina na suot ang isang apro (sic) ng kanyang ina, at ibinigay ang isang siko upang kamayan. “Basa ang kamay ko,” wika niya, bilang pagbati. “Naghuhugas ako ng pinggan. Hindi natatapos ang gawain ng mga babae.” (pah. 121, salin ni Cruz, 1968)
Ang magandang balita’y mas nagkaroon ng malaking tungkulin si Pony sa bersiyong pelikula nito noong 2001. Sa pelikula ring ito, may mga batang babae rin na kasama sa grupo ng mga batang humuli sa kriminal.
Ang adaptasyon ay kailangan ding tumugon sa mga panlipunang pagbabago gaya ng positibong paglalarawan at kalayaan ng mga tauhang babae.
Masisipat sa nobela ang mga katangian ng isang mabuting akdang pambata. Bagama’t ang nobela ay nakaaaliw, nagtataglay pa rin ito ng mga bahaging nangangaral gaya ng dialogo ng bidang si Emil na nagdidiin na sinisikap niyang maging mabuting mag-aaral, tumulong at mag-alaga sa biyudang ina, at hindi naglalakwatsa. Gayunpaman, hindi modelo o santo ang batang bida. Maloko siyang bata na nagpinta ng balbas sa isang estatwa ni Grand Duke Charles.
Nagbigyan siya ng misyon ng kaniyang ina. Ang ganitong elemento ay mababakas kahit sa mga sinaunang kuwento tulad ng epiko at kuwentong-bayan. Dahil sa misyong ito, naipaparamdam at naipasisilip sa bata ang kasamaan ng lipunan tulad ng gumagalang kriminal sa lungsod ng Berlin. Ngunit hindi naman ibig sabihin nito na masasama ang lahat ng matanda. May mababait din namang handang tumulong sa bata sa oras ng kagipitan, gaya ng cameo role ni Kastner bilang peryodista na nagbayad sa pamasahe ni Emil habang hinahabol ang magnanakaw.
Mainam ding ang paglikha sa bata bilang aktibong bayani ng akda. Walang takot si Emil na habulin ang magnanakaw sa kalagitnaan ng isang bagong lugar. Gayunpaman, naipamalas pa rin sa nobela ang lihim na takot ng isang bata: “Nanliit si Emil, sa lungsod na itong pagkalaki-laki” (pah. 43, salin ni Cruz, 1968). Nagantimpalaan naman ang pagsusumikap ni Emil at ng mga bata nang napagtagumpayan nila ang kanilang misyon na mabawi ang salapi at mahuli ang kawatan. Bukod pa rito, nabigyan ng gantimpalang salapi ang bata dahil ang nahuli nila’y matagal na palang pinaghahanap dahil sa salang pagnanakaw sa bangko sa Hanover.
Ilan pa sa patunay na kahusayan ng akda ay ang mainam na obserbasyon na ipinahayag ng awtor. “Bakit siya, at hindi ang magnanakaw ang nagkukubli.” Isa ito sa pinakamatalas na linya sa akda. Kapuri-puri rin ang gamit ng katatawanan sa nobela. Narito ang sipi:
“Bawiin mo’ng sinabi mo,” singhal ni Emil, “baka gusto mong tamaan.” “Tama na, tama na,” natatawang sagot ng batang may businang de motor, “ang init-init, buntalan ang gusto mo. Pero kung talagang gusto mo, pwede naman ako.” “At saka na,” wika ni Emil, “sa ibang araw na, wala akong panahon,” at siya’y lumingon sa restoran upang matiyak na naroon pa si Grundeis. (pah. 51, salin ni Cruz, 1968)
Hindi lang si Emil ang nabigyan ng mainam na karakterisasyon kundi ang ibang batang tauhan na hindi madaling mabilog ang ulo ng mga kriminal at peryodista. Buhay na buhay ang pagkakahulma sa tauhang si “Propesor” na isang matalinong batang namahala sa grupo ng mga detektib. Kapuri-puri rin ang pagkakaisa ng mahigit 100 bata upang labanan ang magnanakaw. Ipinapakita nito na nasa pagkakaisa at pagkakaibigan ang kapangyarihan. Nakalulungkot na hindi na nasundan pa ang pagsasalin ng mga klasikong nobelang pambata mula sa Europa. Naging matumal ang paglalathala ng mga salin sa isang bansang naniniwalang nakakaintindi naman sila ng Ingles. Namihasa ang mga Pilipino na magbasa ng mga aklat mula sa US at hindi nagkusang maghanap ng ibang babasahin mula sa ibang wika. Nagkaroon muli ng interes sa pagsasalin nitong nakalipas na tatlong taon nang manguna ang Lampara/ Precious Pages sa paglalathala ng Harry Potter sa Filipino, ang National Bookstore sa mga
young adult bestsellers nina John Green at Stephanie Perkins, at ang Komisyon sa Wikang Filipino para naman sa mga klasikong akdang pambata gaya ng Pinocchio at Peter Pan. Sana’y makalikha ito ng mga mambabasa na may pagpapahalaga sa mga aklat ng salin.