Unsa Diay Gamit Sa Eleksiyon?
KATAW-ANAN kay niining miaging Sabado ug Domingo nagpungasi ang rampa sa mga kandidato alang sa eleksiyon sa barangay, apan ako nagpuyo ras balay kay wala miy tubig. Wala sab magpahibalo nga wala diay tubig sa among dapit niadtong mga adlawa maong wala maato sa akong bana akong sapot. Gipalitan na lang kog liempo sinugba didtos lungsod kay wala na gyod ko mobakod, sige na lang katulog. Ha-ha-ha.
Gahapon, Lunes sa buntag, nangabot ang akong politiko nga mga igsoon ug grabe kabibo nga miasoy sa mga panghitabo sa mga barangay nga ilang nasundan kay diha pod lagi miy mga paryente ug higala nga nagkalingaw og kampanya-kampanya. Nalipay na lang pod kong nakahibalo kinsay nanagan kay maayo na lang naa pay nanagan sa ingon ini nato nga sitwasyon. Ang pangutana, ngano pod kahang nanagan sila, no? Unsay ideya sa ilang utok nga ilang makab-ot nga dili nila makab-ot kon dili sila modagan?
Ang kataw-anan sa estorya sa akong mga igsoon kay grabe pa gihapon ang away. Pamilyahay nga away na kay daghan na man makadagan sa usa ka pamilya lang. Gawasnon baya tuod ta. Kon unsa imo gusto, larga. Ha-ha-ha. Nangyawa ko. Ingon dayon akong manghod, di gyod ko mapolitiko kay kinahanglan kuno ang mga politiko karon Diyosnon. Giatod. Moingon unta kog giatay, apan nahadlok kong moangal og samot akong mga igsoon, gipaliko ko na lang gamay akong sulti. Ha-ha-ha.
Natingala pod bitaw ko natong mga Bisaya kon nganong ang atong pamalikas lahi kaysa mga Tagalog. Kasagran sab sa atong mga pamalikas, dili bunga sa kasuko, o minangtas nga pamulong apan kasagaran resulta sa kahibulong dala pagdayeg o katingala dala kaanugon. Kon sa Tagalog pa, belib na belib nga pamahayag sa pagbati. Kon moingon tag giatay, pananglit, ang buot ipasabot, kanindot kay pilde ang kontra nga manok nga ingog giatay tan-awon kay dungoy na, di na ani katindog. Sa mga Bisaya, dili man ang tawo maoy gipahinungdan sa ingog balikas. Kasagaran ang estorya maoy gipahinugdan sa gipamulong. Ingon ini ba:
Mario: Yawa! Miabot nas Isko gabii, nagtaban og babaye. Mamorlds.
Cosme: Giatay! Si Isko makataban og mamorlds?
Mario: Giahak lagi. Puwerte pang manyaha! Tua, ay, nagtinukaay paingog sapa kay mangaligo.
Cosme: Yawa!
Kon moingon tag giahak o gibahak, ang buot ipasabot, nah, gikabahong ning estoryaha, puwerteng nindota paminawon. Haha-ha. Kanang moingon ang Bisaya og yawa, lahi sab hinuon na, kay gikan diay na sa usa ka Ilonggo nga estorya mahitungod sa usa ka tigas kaayo nga babaye nga ginganlag si Nagmalitong Yawa. Daghan nakadayeg ining Nagmalitong Yawa kay sa iyang kaguwapa, wala gyod siya magpadani sa ubang lalaki nga mas ngilngig pag abilidad kaysa iyang nabana. Mao kon mangyawa diay sa una, nakadayeg ta, wala ta manawag og demonyo. Nah, parehas na sab diay nis pulong mga Maharlika nga nausab sab ang atong panabot kauban sa pagtuyok sa panahon.
Wala ko kahibalo kinsa gyoy nag-usab apan klaro nga diha sa pag-usab, dihay kakulangon sa panabot nga nahitabo. Di sab ko kasabot ngano nga ang mga Tagalog, mga humok man untag pamulong, dili hait, maaghop, apan kon makapamalikas, mawadan tag umoy. Buwiset, putang-ina, ug karong bag-o, miawat na sab sila sa mga Amerikano magsigeg ingon og shit, fuck, ug uban pang mga pulong nga hugaw ug ang pulong nga sagrado man unta, ipamulong nga ingog gusto nang mopatay. Ha-ha-ha. Paita. Maypag magbinisaya, bisan mamalikas. Ha-ha-ha.
Ingon sa akong pag-umangkon, bantay ka, Mommy, kay naay kandidato nakadungog nimong nangyawa basin iisyu ka kay balobalo gasigeg simba, mamalikas. Ingon sab nako, diay? Siya sigeg simba, mangingilad man lagi? He-he-he. Grabe makayam-id morag nakasabot og yawa, ay. Kinsa pod kahay nagtudlo nila nga ang pagpangyawa pamalikas nga pagtawag og demonyo? Mao na ni karon kay bisan diay sinugdanan sa mga pulong kinahanglan og kasaysayan ba? Ha-ha-ha. Maygani kay nakabasa kos usa ka mantalaan nga miingon kuno ang mga siyentista nga mas ligdong ang tawong mamalikas ug mas dili bakakon kaysa dili mamalikas. Dili gyod kuno ko kadaog kon madunggan kang mangyawa kay ingnon dayon ko dili Diyosnon, bisan sigeg simba ug kinahanglan ang politiko Diyosnon, kugihan mosimba ug moalagad sa simbahan. Ingon sab nako, kon sige kog simba di sab ngali ko mangurakot, mangyawa ra. Unsay pagtuo nila, sige silag simba unya dili sila matinud-anon sa katawhan, motuo ang Ginoo sa ilang sinimbahay? Tinonto. Ha-ha-ha.
Kon ingon ini na ang estorya karon, matay, wala pay napulo ka tuig nausab na ang dagan sa utok sa katawhan? Kadumdom man god ko diha koy naestorya diri sa Bisaya mahitungod sa mga nadunggan nakong lantugi sa mga tambay sa usa ka terminal sa
Cagayan de Oro. Gikaykay nako. Ingon ini diay to nga estorya, o. Usa ka hapon kog inestambay didtos usa ka terminal sa bus ug nakighuntahan na lang sa mga nag-estambay pod nga mga kargador, drayber ug despatser didto kay dugay ang bus. Gigaganahan kaayo ko sa maong huntahan kay seryoso sila sa ilang pagbayloay og kabalaka, usa ka klase sa kulukabildo nga wala kaayo nako madungog sa ubang mga grupo.
Kargador 1: “Lisod karon nga piniliay, Bay. Ingon sa wala tay mapili. Morag ang tanang gakandidato naay gagalam.” Huh? Inat akong kilay.
Despatser 1: “Natural na man kana karon sa mga taas og ihi, Bay. Wala na nay mga kalag nang mga tawhana. Nabaligya na, kaniadto pa.”
Nauknol ko sa ilang mga hunahuna. Nah 2015 pa ni nga pananaw sa mga ordinaryong tawo. Kadumdom ko nga gipaitan sab ko ini nga estorya kay unsaon tuod kon manokay na ang pagdagan sa gustong moserbisyo? Karon 2023 na makita na tuod nato.
Miabot nas Senado. Milusot ang Maharlika nga programa kay wala nay gahunahuna sa Kongreso ug Senado kon maayo ba kini kay giingnan lang sila nga gusto sa presidente kana nga programa. Karon, dihay huhungihong nga ipaundang kuno sa presidente ang maong programa. Unsaon nga nakahatag nag minilyon nga pundo ang Land Bank of the Philippines ug ang Development Bank of the Philippines? Unsaon to? Mauli pa to? Galabad lagi kuno ang ulo sa mga taga Land Bank kay pension tos mga taga gobyernong retirado ilang gipundo sa Maharlika. Paita gyod. Kana nagsugod las manokay sa eleksiyon. O maong nagmanokay kay mao na ang plano? Kaniadtong 2015 ang pangutana sa yanong katawhan kay unsaon nato kon ang usa ka tawo dunay gagalam dili tungod kay maayo kini nga moserbisyo sa nasod o sa katilingban apan maayong moserbisyo kanilang gagalam kaniya?
Kargador 2: “Mas maayo pa ang manok nga ginalam ana nila kay manuhik pas gagalam; apan ang tawong ginalam, motuhik para sa gagalam ug mopaak gyod sab og iya aron mabusog.”
Haay, ambot. He-he-he. Lisod ning yanong tawo kay yano pod ang panig-ingnan. Mao nang atong pamalikas, yawa, giatay, giahak. Ang pangutana tuod, unsaon nato ini? Matandog baya tas kabalaka sa atong kaparehas, no? Unsaon ta ni?
Kargador 1: “Aw, ingon ani lang gihapon ta.”
Hangtod karon gisakitan pa kong naghanduraw niini nga kulukabildo. Dili man gyod diay inosente ang ordinaryong tawo sa pagtuyok sa kalibotan, apan unsa pa tuod atong mahimo.
Sukad niadto, naningkamot kong makatudlo ug makasulat og mga panahom nga makahatag og paglaom apan 2023 na, hapit na molabay ang napulo ka tuig human niadto, apan morag akoy gakawad-an og paglaom. Ha-ha-ha. Matod pa lagi sa akong usa ka igsoon, naunsa na man ni nga bisan mga babaye nga politiko maayo na man kaayong modulag politika. Maayo na kaayo mobahog sa ginalam aron maipit ang kontra. Pastilan, no? Abi kog kabulastogan lang, matod pa, ang gahisgotan og mga lalaki kon magkatapok, naa man pod diay tay madawdaw nga lawom nga sentimento. Bitaw, bisan sa Kongreso ug Senado morag ingon ana na ang dula. Ug wala nay tago-tago, dayag na kaayong gigalam ug nagpagalam ba. Unya kahunahuna pag pahumot. Matod pa lagi kunos usa ka senador, kamo sang taga media, tabangi sab ang Senado nga manindot ang panagway sa mga tawo. Tubag sab sa usa ka propesor sa University of the Philippines, nganong media man ang inyong pahinloon sa inyong agi? Kon nindot mog agi, nindot sab ang paghulagway sa inyo sa media, no! Wala ko kasabot sa akong gibati.
Despatser 2: “Ingon ana man gyod nang dagan sa kinabuhi karon, kitang wala gyoy kalabotan sa ilang dula, mao pay gihimo nilang puhunan, mao pay maihian, dili ba, Madam?” Giapil na ko nila adto sa ilang estorya dihang nakita nila akong pahiyom.
Kargador 2: “Ngano pod kaha nga ang mga tarong dili makit-an sa kadaghanan ug kon makit-an man, labyan lang?” Nakapahiyom ko adto. Kon karon pa to, makapangutana unta ko unsay sukod sa ilang tarong. Basin di ko kapasar kay mogawas baya gyong yawa sa akong baba usahay. Hinuon tuyoon ko usahay nga mangyawa kay lisod na ingnong tarong. Ha-ha-ha.
Nakahinumdom ko nga si kanhi Presidente Rodrigo Roa Duterte (kPRRD) adtong panahona nga gisumsoman sa maong kulukabildo.
Ako: “Usahay bisan tarong pa ang maglider, mahigop baya gihapon ngadtos kahungog kon kulang sa kalig-on og pangartiyo ang mga tawo sa iyang palibot.”
Drayber 1: “Hala si Madam, Duterte, diay!” Huh? Akoy nakanganga. Mao ba to? He-he-he.
Drayber 2: “Maayo man nas Duterte. Pero dili siya kadaog. Kuwartahan ba nas Duterte, Madam? Basin bag mapildes ihap. Hehe-he.”
Ako: “Mao nay pangutana nga nagtangag og dakong ganti tingali.”
Despatser 1: “Maglisod siya. Dili man god na makigkonsabo si Duterte sa mga tighimo og shabu. Segurado siyang makakuwarta ana kon magpagalam siya anang mga tawhana. Mahal nang modagan kag presidente, uy.”
Nah, kay midaog si PRRD! Midaog ang mga ilado niyang ginalam silas Senador Bong Go ug Senador Bato, giunsa tuod nila ba? Karon wala nay motubay og estorya kon kini silang tulo ang hisgotan. Kon maapil sa estorya ang ngalan ni Bise Presidente Sara Duterte, mosamot kaminghoy ang estoryhanay ug hilaw ang mga pahiyom. Kadumdom ko nga pintok ug sinsero kaayo paminawon ang ilang pagbinayloanay sa ilang mga hunahuna. Bisan naa ko nga dili nila kaila, klaro nga dunay silay pagsalig sa ilang katapok, lakip na ko kinta. Wala silay kukahadlok moyagyag sa ilang hunahuna, dili lugar parehas sa akong mga naandang tapok sa mga propesyonal kuno nga maklaro nimong sinukod ang hunahuna ug dunay nagpahiping kahadlok. Karon, yagayaga na ang estorya sa dalan, uy.
Naunsa bitaw tong saad sa pagka presidente ni kPRRD, ba? Kataas sa atong pagsalig ug gikan sa maong kataas mao say atong kahagba. Sakita ba? Nah, karon si Sara na say dako unta kaayog saad nga makahimo sa angayng himoon aron maarang-arang atong kinabuhi, naunsa bang primerong tuig pa lang sa iyang paglingkod sa iyang nasodnong trono, hagba man dayon. Ngano ni? Lisod nang iyang gidangatan nga nakagasto kunog P125 ka milyon sulod lang sa onse ka adlaw. Wala pay resibo. Wala kaha ni siya dulai og maligno aron di na kadagan sa 2028? Paita kon mao. Nagmalitong Yawa unta diay siya, ba?
Angay gyod tang maghunahuna na karon. Barangay ra tuod og Sangguniang Kabataan (SK) ra ni nga eleksiyon apan, matod pas akong manghod, ang gapangdagan og SK morag kadagan og kagawad sa Sangguniang Bayan. Labaw nang gadagan sa barangay. Nah, unsa ni, resultas kadesperado sa maayong mga lider aron makahimog maayo o resultas mga desperado og gahom sa panahon nga wala nay paglaom? Nah, kitang mobotaray, desperado sab ta? Sa unsa?
Lainlain baya tag sabot sa dagan sa panahon. Problema lang kay sa ingon ini nga panahon sa desperasyon, nakasabot ba ta unsay solusyon nga atong gusto. Importante na kay kaniadto man o karon, kon kinsay atong lider, mao nay solusyon nga motumaw. Kon sa Iningles pa “we always get the leader that we deserve.” He-he-he.—
Hangtod karon gisakitan pa kong naghanduraw niini nga kulukabildo. Dili man gyod diay inosente ang ordinaryong tawo sa pagtuyok sa kalibotan, apan unsa pa tuod atong mahimo.
The life of the dead is placed in the memory of the living. —Marcos Tullius Cicero
MITAGO kos kasagbotan daplin sa suba. Giapas kos akong inahan. Nagpanawag siya kanako. Iya kong nasil-ipan. Migawas kos akong gitagoan. Miduol ang akong inahan kanako. Namuyok nga mitunol sa usa ka dako. Naglagot ko. Wala nako dawata ang kuwarta. Ako siyang gitulod. Natumba siya. Ang puti niyang sinina midapat sa berdeng amorsiko.
Nakamata ko. Nakahinuktok. Naglibog kos akong damgo. Nganong nasuko kos akong inahan? Unsa bay iyang sala kanako? Unsay iyang nabuhat kanako nga hinungdan sa akong kaligutgot kaniya? Duna ba siyay nabuhat sa gamay pa kong bata nga akong nalimtan apan nagpabilin sa akong sub-conscious?
Gugma ug pagpangga sa usa ka inahan ang akong madumdoman sa akong inahan. Tinuod, may pipila ka panahon nga iya kong bunalan og tukog sa lubi apan ang kahiubos nga akong bation dali rang mahupay kay nasayod ko nga maghilak siya sa tago human sa iyang buhaton nga pagdisiplina sa iyang mga anak. Busa, ang bunal sa tukog dili hinungdan sa akong kalagot kaniya diha sa akong talagsaong damgo.
Sobra kamapailobon ang akong inahan. Dili ko kalimot niadtong mga higayon nga akong buboag tubig ang sugnod sa kalagot nga dugay kining halingon. Akong biyaan ang akong gilung-ag ug magbagutbot nga manaog sa balay. Sa akong pagbalik sa kosina, nagsiga na ang sugnod kay mapailobong gihalingan sa akong inahan. Bata pa ko niadto apan hangtod karon mosugmat pa ang akong kapungtanon nga mosangpot sa akong pagbasol sa dinalian ug sayop nga desisyon o reaksiyon.
Sayon sabton nganong dili kapugngan ang pagpadahan sa akong inahan sa iyang kamagulangang anak. Puwerte nakong gamaya sa akong pagkahimugso. Gani, dali-dali kong gipabunyagan sa akong ginikanan sa kahadlok nga dili ko mabuhig dugay. Ila kong gihalad ni San Vincente Ferrer isip akong tigpatiwala didto sa langit. Walay puas ang ilang pagnobena pahinungod sa akong patron sa adlaw sa akong pagkatawo. Ang pangadye buhaton atubangan sa altar diin dunay kuwadro sa imahen ni San Vicente.
Apan sa kadaghan sa mga santos, nganong ilang napilian si San Vicente? Sa akong pagsubay sa internet, akong nasayran nga si Saint Vincent Ferrer gipabunyagan sa adlaw niyang natawhan. Natawo siya sa Enero 23, 1350 sa Valencia, Spain. Nagpuyo siya sa panahon sa dakong kalisdanan sa kalibotan tungod sa One Hundred Years War tali sa Pransiya ug Inglatera ug sa Black Death nga gikamatay sa ikatulong bahin sa katawhan sa Uropa. Si San Vicente giila sa iyang pagka manggihatagon ug pagka maluluy-on sa mga kabos. Si Saint Vincent Ferrer gikanonisar ni Pope Calixtus niadtong 1455.
Alas tres sa hapon. Nagpamahit ang kainit sa Adlaw. Igang sa sulod sa balay. Maayo unta kon dili pa serado ang Robinsons Place. Nindot didto suroyan kay luag ug bugnaw. Bisag way paliton. Window shopping lang. Mangape o mokaon sa mga coffee shop ug fastfood sa sulod.
Peste gyod ning COVID-19. Makalagot. Kapin nas duha ka bulan nga natanggong mis akong asawa sa balay. Maayo na lang kay nakaton ang akong asawa pagtan-aw og salida sa Neflix. Apan naadik siyas Korean telenovela ug tibuok adlaw nga modukot ang lubot sa sopa ug nagtutok sa TV. Hinuroy ang akong asawa ug ang pagtan-aw sa salida maoy iyang sagubang sa gipatuman nga community quarantine.
Kalbaryo ang kuwarentinas. Di ko katrabaho sa opisina sa kapunongan sa mga senior citizen sa Poblacion diin ako ang nagdumala kay temporaryong giserhan tungod sa coronavirus. Walay misa sa
simbahan. Walay panagtigom sa among laygong kapunongan. Kulang kog kasibot sa pagsulat tungod sa kaigang sulod sa balay. Morag nauga ang akong utok sa kainit sa berano. Kay dili na kinahanglan nga pug-on ang utok, magpalabay kos oras sa pagbraws sa facebook ug messenger ug pagdula og solitaire sa akong selpon. Sa facebook na sad ko tigpaminaw sa ABS-CBN News ug “Failon Ngayon” dihang gipaserad-an sa NTC ang ABS-CBN.
Migawas kos balay. Mas bugnaw sa natad tungod sa mga bungahoy. Labong ang kadahonan sa mangga, rambutan, marang, abana, lansones duryan ug mangosten sulod sa 1,200 sq. m. nga residential lot.
Nasangit ang akong panan-aw sa balimbing sa kilid sa balay. Nagyungyong na ang mga sanga niini sa atop sa garahe. Makataya ug mokutkot sa sin ang duga sa balimbing kon kini malata. Akong pul-ongan ang balimbing kon moabot na ang ting-ulan ug tingtugnaw. Walay mangaon sa bunga sa balimbing apan wala nako kini puonga kay may sentimental value kini kanako. Ang akong inahan ang nagtanom sa bungahoy. Mga upat na ka dekada ang minglabay. Ang lawngon nga balimbing iyang dala gikan sa Maigo, ang baybayong lungsod nga akong nadak-an. Di ko malimot sa pagtanom niini kay mao to ang kataposang pagbisita sa akong amahan ug inahan sa akong panimalay sa Valencia. Kugihan ang akong inahan. Kay dili mahimuyo kon walay gibuhat, akong gipasagdan sa gusto niyang buhaton. Nahurot niyag guna ang sagbot sulod sa lagwerta sa wala pa sila mobiya sa bukidnong lungsod.
Ang balimbing nakapahinumdom kanako sa akong inahan. Gisikdo kos kamingaw sa akong inahan nga sayong mibiya kanamo. Samtang nagbaktas sa haywey, nabanggaan siyag dyip nga hinungdan sa iyang hinanaling kamatayon. Nahinugon kos kamatayon sa akong inahan sa edad nga 64 anyos kay wala ko kabalos sa iyang pagmahal, pag-amuma ug pagsakripisyo kanako.
Dili maihap ang maayong mga gibuhat sa akong inahan kanako. Usa sa dili nako malimtan mao kadtong nahitabo sa akong pagtungha sa kolehiyo. Isip scholar, libre kos mga balayronon sa unibersidad. Apan dakong disgrasya kay tungod sa atake sa sinusitis,
naglisod ko pagtuon sa akong mga leksiyon ug wala nako makab-ot ang grado aron magpabilin sa scholarship program.
Didto sa balkon, among nahisgotan ang problema sa akong pag-eskuyla.
“Gusto namong magpadayon kas pagtungha apan dili namo masugakod ang tibuok nga gastohon,” matod sa akong amahan.
“Mopadayon kog eskuyla bisag dili eskolar. Mangayo lang kog pamasahe ug gamayng alawans kay mobalik kos Marawi City.” Kahilakon kong mihangyo sa akong ginikanan.
Wala magtingog ang akong inahan apan taudtaod mibiya siya kanamo ug milakaw. “Ayawg kaguol kay mangita to siyag kuwarta.”
Sinati kos akong inahan. Dili siya makaantos magsud-ong kanako nga magul-anon. Moadto tos iyang suki nga utanganan.
Naputol ang akong paghanduraw sa sangpit ni Cyd nga nangita kanako.
“Lo, naa tawag imo selpon.”
Akong gidawat ang selpon nga gitunol sa akong apo. Tawag ni Trudes.
“Unsa man?” pangutana kos akong manghod.
“Kadumdom ka, Nong?”
“Sa unsa?”
“Sumad karon sa pagkamatay ni Nanay. Nia mis menteryo. Nagnobena.”
“Salamat sa imong pahinumdom,” nako pa nga nakasabot sa kahulogan sa akong damgo.
Tig-ampo kos akong mga minahal sa kinabuhi nga mingtaliwan na. Apan tungod sa kalayo sa Maigo, panagsa ra ko makaduaw sa sam-ang diin gilubong ang akong mga ginikanan. Dugay na sad naundang ang akong pagnobena sa kasumaran sa ilang kamatayon.
Nangayo kog pasaylo sa akong inahan. Kay nalimot ko nga karong adlawa ang ika30 nga kasumaran sa iyang kamatayon. Misaad kos akong inahan nga balikan nako ang pagnobena alang sa kaluwasan sa iyang kalag.
Misulod kos balay. Akong pangitaon ang nobenahan nga dugay nang wala magamit.
Nagpatagad sa damgo ang iyang inahan nga dugay nang mitaliwan. Unsay ipasabot niini?