Happy Birthday, Bisaya!

KINING Bisaya, miliwat baya nako, sa? Nagkadugay sa kalibotan ingnon ta, nagkaguwapa ug nagkabata. Tan-awa ra god o, di pa gyod moingong nagkatigulang kay nagkadugay pa gyod. Hahaha. Mga mapinanggaon man god tang mga Bisaya, no? Kinaham gyod sab nato ang ato. Di ko kalimot ni Lito Osmeña kaniadtong nangampanya pa siya pagka presidente nga modayon gyog Binisaya inigkanaog sa tablado ug motuaw, “Kanindot ba gyong litokon ining atong pinulongan, uy!” Ug ingon sab nako nga “Kanindot ba gyod sa kahigayonang makalitok ta niini, sa?” Kabalo na mo, di baya gyod ko papiri. Hehehe.

Sumala sa mga eksperto sa lengguwahe, ang pinulongan sa tawo dili lang kay basta pulong nga mogawas sa iyang dila. Dili baya kuno ang tawo maoy namulong, gisulti man o gisuwat ang iyang mga pulong, apan ang iyang kasinatian, kaalam, ug panabot sa kinabuhi. Sakto baya sab, ba? Ang bata nga walay nadunggan ug walay kasinatian, maglisod bayag sulti. Kon makasulti man, gawas nga walay unod ang iyang mga pulong, wala kiniy metapora sa kinabuhi. Sa ato pa, ingog wala gyod gani kahigop sa sabaw sa kinabuhi ang namulong. Hinuon, kon lantip gyod og panabot bataa apan kulang lang og pulong nga tukma sa iyang panabot og kasinatian, puyde sang mag-imbento siyag iyang mga pulong nga siya ray kasabot. Ingon ana ang pinulongan. Gikan sa kinahiladman sa tawo, buhi sama sa tawong namulong. Apan ang pinulongan sang dili kamao modawat sa mga pulong nga dunay dala nga laing kaalam ug panabot, patay sab nga pinulongan. Siyempre, mamatay sab ang usa ka pinulongan kon wala nay gahatag og importansiya niini.

Mao niy nakanindot nga naay Bisaya, no? Samtang naay Bisaya layo pas kamatay atong lengguwahe, gawas kon di na ta ganahan sa Bisaya ug di na ta ganahan ilhong Bisaya. Pero imposible sab tingaling di ta magpailang Bisaya labi na karong gadangadanga nang pederalismo, no? Ang mga representanteng Bisaya na ba lamang. Hehehe.

Ang teyoriya sa lengguwahe nag-ingon lang nga ang usa ka “pormal nga pinulongan” (sama sa mga pinulongan nga gigamit sa mga kompyuter) usa lang ka hugpong sa gituhog-tuhog nga mga simbolo gikan sa usa ka klase sa alpabeto. Importante lang nga nasabtan unsay konteksto sa mga simbolo sumala sa pagkatuhog niini. Pananglit, sa lengguwahe sa kompyuter, ang tublok sa gmail.com, human sa pulong gmail, lahi og konteksto sa tublok sa tumoy ining sentens nga gituhog-tuhog sab nga mga pulong nga gitawag og sentens. Makita ang kalainan kay sa “natural nga pinulongan” man god, sama sa Binisaya ug Iningles, ang tublok nga ibutang sa tumoy sa usa ka pulong nagpahibalo nga usa na ka ideya ang nayagyag sa maong pulong. Wala bayay ideyang nayagyag ang gmail.com, nga sa ato pa, ang tublok diha wala magpamatuod nga usa ka sentens kanang gmail.com. Sa “natural nga pinulongan”, puydeng ang ideya usa ra ka pulong, basta nga kompleto na ang iyang buot ipasabot. Tinuod. Puydeng daghang pulong gihan-ay pagtuhog-tuhog aron masabtan ang usa ka ideya. Buyag sab tinuod ang akong kaanyag, sa way pabor-pabor. Hehehe. Ang importante lang sa hugpong sa mga pulong diha sa usa ka sentens kay natuhog o “natahi” sila ngadto sa usa ka ideya una matubloki sa tumoy niini. Ingon ana ang simbolismo sa pinulongan.

Maong sayon na lang sa mga nagtuon sa mga lengguwahe sa kompyuter paghimo og pormal nga pinulongan kay nakasabot na sila sa dagan sa natural nga pinulongan. Ang nakalahi lang kay ang mga pulong sa natural nga pinulongan adunay lawom nga kasinatian nga gisukaran ang mga pulong niini nga nasabtan lang sa pipila ka hugpong sa mga tawong nakasinati sa buot ipasabot sa maong pulong. Pananglit, ang pulong dukot wala nay “kamatuoran” karon alang sa mga tawong wala na kailag sug-angan ug kaldero kay rice cooker nay gilutoan sa ilang kan-on. Ang iya sa pormal nga lengguwahe, mausab man ang tuyok sa kalibotan ug mawala na niini ang nag-imbento sa maong pinulongan kon masabtan sa kompyuter ang posisyon sa tublok pananglit, padayon nga dunay “kamatuoran” ang maong pinulongan. (Hayyy, gawas sa kamatuoran nga dala sa pulong, nga usahay balewalaon na lang sa mga gustong maghari sa pinulongan, naa pay ortograpiya ug paghubit sa mga pulong langyaw nga angay desisyonan. Pananglit, di ko ganahan anang “kapahayag” isip hubit sa pulong nga “sentence” sa Iningles. Kon dili sentens ang gamiton, maypag tuhayag na lang, gikan sa tinuhog nga pahayag.

Ang usa ka pulong man god angay nga di lang basta hubiton. Ang hinubit nga pulong dili lang angay maghatag og pulong mosawo sa buot ipasabot sa pulong nga langyaw apan angay kini maghatag og “lukso sa dugo” sa tawong mogamit ug gigamitan niini. Nah, mohayag imong nawong makadungog anang kapahayag? Ang ako mokisdong. Wa gyod nay tunog sa akong kahimungawong, ba. Hahaha.)

Lahi ang ang-ang sa sigamno ( concern, hehehe) sa mga linguist kaysa ang-ang sa sigamno sa mga gagamit lang sa pinulongan kay maoy pinulongang namat-an. Kaniadto, wala gyoy nagproblema anang “Comosta ka?” nga gigamit sa mga Bisaya diha sa ilang pagsinulatay. Bisan pa kon tubagon mo nag “Kaluksohon kos vintana” way manubi sa imong prosa kay wala pa kaniadto ang balaod nga lukso gani kaluksohon gyod na. Hahaha. Kana tungod kay ang paggamit sa pulong kaniadto usa ray katuyoan: nga magkasabot. Sa dihang duna nay mga lagda aron kuno magkasinabot gyod, diha na nag-away. Mao ni nganong nindot dunay Bisaya sab. Mao niy nag-una-una sa lagda-lagda. Maayo na lang kay kon wala sab na, dili maila nga lengguwahe ang Binisaya, magpabilin kining usa ka pinulongan lang. Mas labing maayo nga duna tay Bisaya kay pag-abot sa edukasyon kunong ibase sa pinulongang namat-an, klaro-klaro na ang atong mga lagda ug duna na tay litaniya sa mga lagda nga gisunod na sa mga Bisaya. O, di ba? Makalagot lang kay daghan sa ilang mga lagda sila ray kamao ug walay kamatuoran sa kinabuhi sa mga Bisaya. Kapahayag, aber? Walay buswak, sa? Hehehe.

Naa pay ortograpiya. Ang ortograpiya sa usa ka lengguwahe dili natural sa usa ka lengguwahe. Usa kini ka hugpong sa mga lagda nga nahan-ay isip sinabotang mga balaod aron padayon nga masabtan ang maong pinulongan ug padayong magkasabot ang mga gagamit sa maong pinulongan, labi na ang mga magsusulat niini. Sa ato pa, trabaho kini sa mga nagtuon sa lengguwahe ug sa mga editor nga angayng makapahimutang og “styling manual” alang sa mga magpaedit sa iyang sinulat. Sa ato pa, wala unta kini diha sa pagpasabot og siyensiya sa mga magtutuon ug magtutudlo bisan pa sa Grade 3. Mao nang matod pas mga ginikanan, naunsa na man ning duha na man hinuon ang bagsak sa akong anak, Binisaya na man ug Filipino? Mao na ni karon. Mao niy gera sab karon sa Pilipinas, no? Ngano nga Binisaya kuno ang mga pulong apan ang ortograpiya iya sa Tagalog? Mora kunog si Glora Arroyo, representante sa Pampanga, nga mikalit lag ka-Speaker of the House bisan wala pa magsesyon ang Kongreso. Nakapanumpa pa. Hehehe. Kuyawa sab lagi ining atong hinok-hinok style, puwde na ni himoag balaod, ba. Hahaha.

Mao ni nindot nga ehemplo nganong gubot sab ang pulong ug pinulongan bisan kon parehas og pinulongan ang mga namulong. Estorya ra hinuon ni didtos facebook, apan nindot nga pagkahan-ay ni nga sugilanon maong nindot sab himoong ehemplo:

Sa dihang gisulayan ni Direk Joyce Bernal ang speaker sa Kongreso kon maayo ba ang tunog niini kon gamiton na ni Presidente Duterte sa iyang State of the Nation Address (SONA) kaniadtong ika-23 sa Hulyo niining tuiga, namatngonan niya nga dili nindot ang tunog sa maong speaker, maong giingnan niya si Secretary Andanar nga dili nindot ang maong speaker kay buak og tingog ug kusog ra ang bugwak sa tingog gikan niini. Secretary Andanar: Tan-awon nako unsay akong mahimo. Direk Bernal: Puyde ni natong pailisdan og gamay nga speaker kadtong Bose nga klase.

Secretary Andanar, gitawagan si Special Presidential Assistant Bong Go: SPA Bong, ingon si Direk Joyce nga bati ang speaker sa Kongreso, kinahanglang ilisdan adtong gamay pero kulang mi sa budget, puyde ba sa fund una sa OPS? SPA Bong: Ok… Miadto dayon si SPA Bong kang Tatay Digs: Meyor, ngil-ad kuno ang speaker sa Kongreso, kinahanglan ilisdan og gamay, unya ang funds gikan sa OPS kuno una…

Tatay Digs: Ok, ipaasikaso na ni Baste. Mahilig man na sa soundssounds. (Gitawagan si Baste.) Hello, Baste, gatawag ko kay saba kuno kaayo ang speaker sa Kongreso. Ilisdi og kadtong gamay nga Bose. Baste: Ok, Papa, lihokon dayon nako. (Molakaw na unta si Baste, apan gitawagan ni Sarah.) Sarah: Hoy, Baste, asa na man sab ka? Taronga gani nang imong kinabuhi…

Baste: Gisugo kong Papa, ilisdan kuno tong speaker sa Kongreso og Bose speaker nga gamay… Sarah: Ayy, ayaw na. Mahago ka pa, itawag ko na lang… Baste: Ok, pero ingnas Papa… Sarah: Akoy bahala… karon dayon. Mitawag si Sarah kang Congressman Floirendo: Cong, hello. Saba kuno ang speaker diha sa Kongreso, ingon ni Papa. Kinahanglan kuno ilisdan og gamay nga speaker.

Cong Floirendo: Kon miingon ang presidente nga ilisdan ang saba nga speaker, aw di mas maayo… pero kinahanglan mahibal-an nis atong mga kaalyado… tabangi kog panawag nila… segurado ka, ingon ang presidente nga ilisdan ang speaker, ha?

Sarah: Oo lagi, Cong. Giingnan si Baste … kadto kunong gamay nga speaker. Pag-abot sa adlaw sa SONA: Direk Bernal: Secretary Andanar, nganong wala mailisi ang speaker?

Secretary Andanar: Wala ko kahibalo. Giingnan man nako si SPA Bong Go.

Sarah to Tatay Digs: Ingon man kuno nimo nga ilisdan ang speaker sa Kongreso…”

Morag kataw-anan, apan kasagaran ingon niana ang dagan sa estorya bisan diha sa panimalay. Kana lagi tungod kay lainlaing tawo, lainlain ang panabot. Diri, ang panabot lang sa speaker ang gidulaan sa estorya. Matag pulong aduna man goy gitawag og umwelt, ang konteksto sa pulong nga giluwatan sa namulong. Matod pa lagi, ang pulong dunay iyang kaugalingong kalibotan, sama nga ang kalibotan duna say iyang kaugalingong pinulongan. Kon parehas nga wala nato masabti kon unsay ilang buot ipasabot, ang kalibotan ba sa pulong o pulong ba sa kalibotan, aw, mao nay pagaingnong, na-Alvarez ta. Hehehe. Lisod sab.

Matingala pod bitaw ko nganong nahibalik ta kang kanhi PGMA, sa? Unsa may umwelt ining tanan nga ilado na man ang liderato ni kanhi PGMA, nga karon Speaker GMA na? Kaniadtong PGMA pa siya, diha dayoy Hello Garci. Dayon gitawag siyang inahan sa NBN-ZTE scandal, inahan sa Fertilizer Fund scam apil na ang mga bayad sulod sa Malacañang brown bags, asawa ni Jose Pidal, tinubdan sa milyon-milyong pabalon sa mga heneral, diha pay mga suhol kuno nga Pajero sa mga Obispo, wala pay labot ang eskandalo sa Northrail, ug uban pang mga problema nga gisugdan dihang mipuli siya nga presidente kang Presidente Joseph Estrada ubos sa mga sirkumstansiyang morag maoy hinungdan sa paghikog ni kanhi Secretary of National Defense Angelo T. Reyes. Wala pa nay labot nga nahimong siyam (9) ka tuig iyang pagka presidente bisan kon sumala sa Konstitusyon unom ra unta, no?

Nah, ambot unsay umwelt aning na SGMA na man si PGMA. Hehehe. Maayo na lang naay Bisaya. Lingaw ta. Gawas nga instrumento sa pulong ang Bisaya, instrumento sab ni sa kinabuhi. Kita tag umwelt tingali sa atong pulong ini. Hehehe.—

Mas labing maayo nga duna tay Bisaya kay pag-abot sa edukasyon kunong ibase sa pinulongang namat-an, klaroklaro na ang atong mga lagda ug duna na tay litaniya sa mga lagda nga gisunod na sa mga Bisaya. O, di ba?