Usa Ka Botelyang Suka
(Kining maong sugilanon unang napatik sa Bisaya sa Mayo 2, 1956; ug napili usab nga iapil sa antolohiyang Sugilanong Sugboanon sa Ateneo de Manila University Press, 2009.)
NAGHAGUROS ang hangin sa gawas sa balay. Ang ulan daw gagmayng mga bato sa sapa nga gipanghulog gikan sa langit nganha sa lungsod. Ang lugas niini dagko kaayo nga mingdapat sa atop sa balay nga hamugaway ang gidak-on, uban sa makusog nga pagkusukuso sa hangin sa bungbong nga sasa ug tabla. Mangiob uyamot ang dapit, sama nga kini kalit nga nahulog ngadto sa usa ka malawom nga langob didto sa kinauyokang dapit sa kalibotan diin walay kahayag nga
makaabot, diin walay kalipay, ni katawa nga madungog gawas sa maluyahong yagungyong ug inagulo sa kasingkasing nga nag-ilaid sa kasakit.
Sulod niadtong balay nga hamugaway, ang kangiob daw tubig sa mahilom ug malawom nga dagat nga milunop niini sa usa ka makalilisang ug kahibulongang paglunop. Usa ka daghong misulbong ibabaw niining kangitngit, mitulisok daw tudyok sa usa ka tudlo nga nagkurog ngadto sa nagkaguliyang nga kasaba sa ulan ug hangin nga daw naglampaso sa mahugaw ug malaw-ay dinhi ibabaw sa yuta. Ang daghong mihuot sulod sa lawak, mituyok-tuyok sama sa langgam nga itom sa kasakit, unya nahulog nga nalumos sa dagat sa kangitngit nga misanap sa tibuok lawak.
Naghaguros ang hangin sa gawas. Nagkaguliyang ang kakahoyan ug kalubihan nga nagliyok sa balay. Mingpasad ang mga lugas sa ulan nga daw gagmayng mga bato sa kasapaan sa kalibotan nga gisapupo sa usa ka dakong makusganong bukton ug gilabay ngadto sa itaas aron mahulog pagbalik, mopasad sa tibuok wanang sa yuta ug mohatag nianang masulub-ong hinagtok ibabaw sa atop niining balay nga hamugaway, daw mga tudlo nga nagtuktok agig pagpangumpas sa mga tunob sa panahon nga hinay nga midailos ngadto sa kawalaan.
Ang inagulo misulbong na usab ibabaw sa kasaba ug mitudyok pagbalik sa kangitngit. Sa pikas nga dapit sa lawak, kalit nga mitimbakuwas ang usa ka babaye ug milingkod sa kilid sa katre. Ang iyang mata naniga nga buot modulot sa kangitngit nga misanap sa lawak, malawom kaayo. Ang iyang mga mata daw mga maluyahong pagbakyaw sa bukton sa usa ka bata nga buot mokab-ot sa Bulan didto sa itaas sa langit nga karon nag-inanay na pagdulhog ngadto sa kasadpan. “Bert,” misangpit ang babaye. Apan ang iyang tingog igo lamang gilamoy sa makusog nga paghuros sa hangin nga nakapauyog sa balay, ug nakapawataswatas sa kadahonan sa gawas. Nawala ang iyang tingog nga daw usa ka makaluluoyng sangpit sa pakitabang gikan sa taliwala sa lasang sa kahadlok ug kabalaka.
“Bert, aduna ka bay gikinahanglan?” Mitawag na usab ang babaye. Apan usa lamang ka daghong nga karon giubanan na sa makusog nga pag-ubo ang mitubag kaniya.
Mitindog ang babaye, ug sama sa usa ka buta, mihinayhinay paghinol sa iyang agianan ilawom sa dagat sa kangitngit ngadto sa usa ka talad dapit sa tiilan sa iyang katre, samtang ang hangin sa gawas mipadayon pagluwat sa iyang talagsaong kakusog, ug ang ulan sa iyang kaisog ug kapungot.
Miabot siya sa talad, apan ang posporo nga iyang gipangita wala didto. Gihinol niya pag-usab ang ibabaw niini. Nahikapan niya ang suga nga napalong tungod sa makusog nga hangin ug ulan. Gidala niya kini ug mibalik siya ngadto sa katre. Sa ulohan niini iyang nakita ang posporo. Giukab niya ug gikuha ang usa sa tulo ka lugas nga palito nga nahabilin pa didto sa sulod. Gikudlit niya sa kilid sa kaha, ug usa ka kalit nga kasanag mibaha sa lawak, miabog sa kangitngit ngadto sa gawas sa balay. Ang kangitngit ming-alibwag pagpanagan daw mga mananap sa handurawan nga kusog kaayong mingsungog sa tawong nagkalisod-lisod na, unya kon suklan na gani, modagan, apan kon motalikod na ang tawo, mobalik pagsungog.
Gidagkotan sa babaye ang suga. Apan igo lang ang siga nga midapat sa pabilo niini, usa ka makusog huyop sa hangin mipalong sa siga, ug ang kangitngit mingsuliyaw pagpangatawa uban sa hadyong sa hangin. Gikuha sa babaye ang ikaduhang asugi. Gidagkotan niya. Gihuyop sa hangin ug napalong. Usa na lamang ka lugas ang nahabilin sulod sa kahon sa posporo. Usa ka lugas ang nag-ulang kaniya gikan sa malawom nga dagat sa kangitngit, ug sa matam-is nga kahayag sa kalinaw. Usa ka lugas nga posporo gikan sa kinabuhi ug kamatayon. Usa ka lugas nga posporo gikan sa kalipay ug mga luha. Usa ka lugas nga posporo gikan sa katam-is ug kaaslom sa pagbati. Usa ka lugas nga posporo gikan sa iyang kasingkasing ug sa iyang bana… Gidagkotan niya ang usa ka lugas. Midalaab kini. Miabog sa masungog-sungogong kangitngit. Gidaitol niya ang dila sa kahayag gikan sa usa ka lugas nga posporo ngadto sa pabilo, basin og modaog ang kinabuhi, basin na lamang og modaog ang kalipay batok sa kasakit, ang katam-is batok sa kaaslom, ang iyang kasingkasing ug sa iyang bana batok sa kahadlok ug pagduda.
Apan mihuyop ang makusog nga hangin; mibunok ang talagsaong kakusog sa ulan; misibaw ang talagsaong kasaba sa kalibotan… ug ang usa ka lugas nga posporo napalong. Midaog ang kangitngit. Mihilak ang babaye. Mihilak siya sa kapungot. Mihilak siya sa dili na maantos nga pagpasakit ug pagpaantos kaniya sa sala nga gituohan sa iyang bana nga iya (sa babaye) nga nabuhat.
Misulbong pagbalik ang inagulo ilawom sa dagat sa kangitngit. Miliso pagkalit ang babaye ug mitan-aw ngadto sa nagdagtom nga katre sa pikas nga dapit sa lawak. Midagan ang babaye ngadto sa talad sa tiilan sa iyang katre ug giuli ang suga. “Bert,” misangpit pag-usab ang babaye. “Suka,” matod sa tingog nga mitubag kaniya. Ang suka. Ang botelya sa suka nga tambal sa ubo ug sip-on sa iyang bana. Naunsa ba ugod siya nga naingon man niini? Diin ba ugod magsugod ug asa ba ugod kini matapos? Ang sinugdanan? Sinugdanan? Didto ba kini magsugod sa iyang kasal? Apan dili mahitabo. Malipayon siya. Nahigugma siya kang Bert, ug si Bert, matod niya, nahigugma usab kaniya. Usa ka mag-uuma lamang si Bert. Mag-uuma nga hamugaway kay siya man ang tag-iya sa pipila ka ektarya nga iyang gitrabaho. Ug siya? Usa ka magtutudlo. Siya ang motuon sa mga bata sa balangay sa maayong kinabuhi. Sa malinis ug matahom nga mithi sa kinabuhi. Kinsa siya nga motudlo kanila niining
Ang mga mata sa kangitngit nagatutok kaniya, nagaunot sa iyang konsensiya…
matahom nga mithi sa kinabuhi? Malinis ba ang iyang kinabuhi? Bert, Bert, Bert, wala akoy sala kanimo.
Apan diin kini magsugod? Aha… si Luis. Didto magsugod kang Luis. Apan adto usab unta matapos sa kamatayon ni Luis. Tali kaniya ug ni Luis, walay lain kondili ang tim-os lamang nga panaghigalaay. Tungod kay silang duha pulos magtutudlo sa usa ka tunghaan sa balangay, kanunay silang magkuyogay. Ang iyang pagpakighigala kang Luis nagagikan lamang sa iyang kamingaw sa pagpakigsulti sa tawo nga susama kaniya og mga hunahuna sa kinabuhi nunot sa pagka magtutudlo. Dili siya makasulti kang Bert sa iyang mga suliran sa tunghaan tungod kay si Bert walay kahibalo niini. Ug si Bert usab dili makasulti kaniya sa iyang mga suliran sa uma tungod kay siya walay kasinatian sa panguma. Busa, nakighigala siya kang Luis. Apan giunsa kini pagsabot ni Bert? Lain. Ang hunahuna ni Bert lain. Nagduda siya. Nangabubho siya.
Unsay gisangpotan? Namatay si Luis. Dili, dili si Bert ang nakaingon. Ang kamatayon ni Luis aksidente. Provincial meet kadto. Silang tanang magtutudlo gipaadto sa dakbayan aron motambong. Gidala niya si Bert, apan wala kini mouban. Daghan siya og atubangon sa umahan— dili niini kabiyaan. Milakaw siya kuyog sa iyang mga higala. Sa dakbayan, gihangyo niya si Luis nga paubanon kaniya ngadto sa Magallanes kay mopalit siya og igasa kang Bert. Pagkaingon ugma, mamauli na sila. Matapos na ang meet. Miuban si Luis. Nanakay sila og tartanilya. Apan sa ilang pagdulhog sa Dalan Pelaez padulong sa Sanciangko gikan sa Dalan P. del Rosario, mihunat ang kabayo. Wala kapugngi sa kotsero, ug kini mihasmag sa nagdagan nga trak de karga. Namatay si Luis ug ang kotsero. Siya, igo lamang nga napangos. Kaluoy sa Diyos. Apan ngano nga si Luis man? Ngano nga dili man siya?
Si Bert wala motuo nga iyang gipauban si Luis aron makatabang pagpalit og gasa alang kaniya. Lain ang gituohan ni Bert. Siya, si Rebecca, ang nagpatay kang Luis. Siya, si Rebecca, ang tagsala sa kamatayon ni Luis. Ang iyang kakundatan. Ang iyang kalihokan! Apan dili kana tinuod, misinggit siya, dili kana tinuod. Kinsay imong patuohon? Isulti sa hangin. Isinggit sa kangitngit sulod sa imong kasingkasing nga naglugitom sa kasal-anan. Nag-away sila si Bert. Makalilisang nga away. Mga pinggan mingtuasik, mga luwag ug kulon nangapusgay. Kinsay tagsala? Sukad niadtong gabii sa ilang pag-away, si Bert misugod paghigda. Pipila na ka mananambal ang iyang gitawag aron tambalan, apan si Bert nagpabilin nga masakiton.
“Unsay sakit niya, Doktor? Nganong walay tambal nga makaayo? Nahurot na intawon, Doktor, ang among salapi…”
“Walay sakit sa lawas ang imong bana, Misis, wala. Ang iyang sakit anaa sa iyang kalag. Ang iyang sakit anaa sa iyang tanlag… dili na siya buot nga magpakabuhi pa sa kalibotan. Apan ang iyang tanlag talawan, ug dili siya makaako paghunos sa iyang kinabuhi pinaagi sa iyang mga kamot!”
Minghadyong ang mga pulong sa doktor sa iyang dunggan. Lain nga doktor ang iyang gitawag. Mao gihapon ang pulong. Mihangad siya sa langit ug misinggit sulod sa iyang dughan: Ginoo, Ginoo, naunsa na man intawon ko?
“Suka, suka,” nagkanayon ang tingog sa pikas dapit sa lawak.
Kalit nga mipadulong ang babaye ngadto sa kosina aron kuhaon ang usa ka botelyang suka nga ipasimhot sa iyang bana nga gisip-on ug giubo tungod sa kalit nga pagkausab sa panahon gikan sa kainit ngadto sa kabugnaw sa ting-ulan. Masakiton ang iyang bana. Nagtuo kini nga masakiton siyang dako tungod sa iyang tinguha nga mamatay. Siya. Mamatay.
Giabli niya ang sera sa aparador ug gihikap ang botelya sa suka. Wala didto. Hain kahang ang-anga mahimutang? Sunod nga ang-ang sa aparador iyang gihikap. Wala didto. Mibukal na usab ang iyang kapungot sa iyang kaugalingon. Gisakit gayod siya. Gisakit. Sa sunod nga ang-ang tungod sa kakusog sa pagwara sa iyang kamot, nalagpot sa salog ang botelya sa suka. Nayabo kini ilawom sa dagat sa kangitngit. Miluhod siya sa salog ug gipangita ang botelya. Nakit-an niya kini, apan wala nay sulod!
Sa kiliran sa iyang bana, milingkod siya dala ang botelya sa suka nga wala nay sulod. Walay tingog nga migula sa iyang baba. Wala maglihok ang iyang bana. Ang mga mata niini piniyong gihapon.
“Bert, nayabo ang botelya,” matod niya sa tingog nga mahadlokon ug nagkurog.
Wala motingog ang iyang bana. Mingbuka ang mga mata niini, ug tadlas sa lawod sa kangitngit, nakita niya nga mingsanag kini. Nakita niya nga mingsiga ang mga mata niini, ug daw mingsilaob ngadto sa duha ka dagkong daob sa kasilag.
“Nayabo ang botelya, Bert… wala nako tuyoa. Ngitngit kaayo, Bert, busa nayabo,” nagkanayon siya sa tingog nga nagkaputol-putol.
Apan ang iyang bana mipadayon pagtutok kaniya sa tinanawan nga mahait ug nagsilaob. Wala kini maglihok. Ang iyang mga kamot kiniyugpos ilawom sa mabagang habol, apan ang iyang mga mata nagsilaob nga nagtan-aw sa babaye. Sama nga nagkanayon: Gipatay mo si Luis, gipatay mo siya, ug karon, ako na usab ang buot mong patyon… giyabo mo ang akong tambal…
“Bert, Bert, ayaw ako pagtan-awa sa ingon niana… Bert, wala ko tuyoa kadto, Bert… dili ko sala, Bert, dili ko sala…” misinggit siya samtang ang mga kamot sa kalisang minghinay pagsaka ngadto sa iyang kasingkasing nunot sa iyang dugo.
Apan ang iyang bana wala gihapon maglihok. Ang mga kamot niini nagpabilin nga kiniyugpos sa ibabaw sa iyang dughan. Ug ang iyang mga mata nagbuka, siga kaayo nga mingtutok kaniya lagbas sa malawom nga dagat sa kangitngit.
Daw nabuang siya sa tumang kalisang. Ang mga mata sa iyang bana daw duha ka bangkaw nga hinayng nagtulisok sa iyang panimuot.
“Bert, Bert, intawon, Bert, ayaw ako pagtan-awa niana… ayaw ako pagpatuyangi pagsilot… igo na, Bert, ang imong pagsakit kanako… wala akoy sala kanimo, wala, wala…” mihilak siya ug miakbo sa dughan sa iyang bana.
Mibakho siya. Ang kalisang ug ang makahahadlok nga tinan-awan sa iyang bana nagpabilin sa iyang handurawan nga daw duha ka mangil-ad nga larawan sa iyang kinabuhi.
Sa gawas, ang hangin naghaguros gihapon. Ang kalibotan daw nagdibal sa talagsaong kaguliyang. Ang ulan nagpabilin nga makusog, ug daw wala nay pagtuang. Mipadayon paghilak ang babaye sa dughan sa iyang bana. Ang botelya sa suka nga wala nay sulod nagbarog sa kiliran sa iyang bana, sa ngilit sa katre.
Unya, hinay nga migula ang tuong bukton sa iyang bana. Hinay kini nga miisa. Nasikdolan sa likod sa iyang palad ang botelya. Nahulog ang botelya sa salog ug misaliring. Ang babaye mipadayon pagbakho, nagpadayon pagsulti nga wala gayod siyay sala, wala siyay sala samtang ang kamot sa bana inanay nga mihugpa sa bukubuko niini. Miaginod ang kamot ngadto sa itaas, ngadto sa liog sa babaye. Mihunong kini kadiyot dinhi ug gihikap ang kuwentas…
Unya mingpadayon pag-aginod ang mga tudlo hangtod nga ming-abot sa mabagang buhok niini. Masiboton nga gihapuhap sa bana ang buhok sa iyang asawa nga naghilak. Samtang sa gawas, nag-anam pagtuang ang ulan, ug paglurang ang bagyo.
(KATAPOSAN)