عربی بودن خط فارسی مانند عرب بودن پورسینا است
خط فارســی گوهر گرانبهایی اســت كه از هزارههای دور برای ما بــه یادگار مانده، و بر ماست كه در پاسداری و نكوداشت آن بيش از هميشه كوشا باشيم، دستورهای آن را مو به مو به انجام رسانيم و از كژرویهای مندرآوردی در آن به دورش داریم. چند تن از كارشناســان فرهنــگ و زبانهاي باستاني، بر این باورند كه خط فارسي برگرفته از خط عربي است. از اینرو هفتهنامهي امرداد برآن شد در نشســتي با عنوان «خط فارسي ایراني اســت یا عربي؟» این چالش را بررسي كند. كارشناســاني كه به عربي بودن ریشهي خط فارســي باور دارند براي فرنودن(:اثبات) باورشان، دعوت ما را براي گفتوگو نپذیرفتند. دكتــر آزاده احســاني و دكتر احمــد وكيلي كارشناســاني بودند كه در این نشست باشنده شــدند و ایراني بودن خط فارسي را با آوردن شــوندهاي تاریخي گواهي دادند. چكيدهاي از سخنراني این دو كارشناس را در دنباله بخوانيد.
ريشهي خط فارسي، آرامي است
دیدگاه آزاده احســاني كــه تخصص در زبان «آرامي» دارد بر این است كه اگر خط فارسي را عربــي بدانيم مانند این اســت كه بگویيم ابوریحان بيروني، پورســينا ...و عرب بودهاند. خط امروز فارســي از آرامي، پهلوي، پارتي كه همه یك ریشــه دارند و این خط فارسي هم ادامهي همان خطها است. وي افزود: در ســنگنگارهي سه زبانه كه در تركيه بهدســت آمده و از روزگار هخامنشيان است، یك ســتون به خط آرامي نوشته شده، حتا سنگنبشــهي داریــوش یكم هم به خط آرامي نوشــته شده است. در پاپيروسي هم كه در گســترهي هخامنشــي رواج داشته و برای مصر اســت از ســدهي پنجم، واژگان فارسي فراوان است. برخی پژوهشگران خط فارسی را بازمانده از خطــی ميدانند كه آن را عربی میخواننــد و بر ایــن باورند كــه خط عربی بازماندهي خط نبطی یا كوفی است. حال آنكه بــودن خطی با نام «خط عربــی!» خود جای پرسش دارد، چرا كه تا پيش از اسالم نشانی از بــودن خط و دیوان و آموزش در ميان عربها بهویژه در ميان عربهای حجاز دیده نشــده اســت، هر چند از عربهای شمالی عربستان (حيره و غسان كه یكی زیر فرمانروایی ایران و دیگری زیر فرمان امپراطوری روم بود) پنج سند كه كهنهترین آنها به ٠٠٥1 سال پيش باز میگردد، بهدســت آمده است. از عربهای جنوب نيز آثاری یافت شــده كه پيوند با مردم یمن دارند و آنان نيــز همانند مردم حيره زیر فرمان شاهنشاهی ایران بودند. به باور من خط فارسی نه برآمده از خط نبطی و نه برآمده از خط كوفی اســت، بلكه گونهی تكامل یافتهي خطهای رایج در پيشينهي دراز آهنــگ دیوان و دفتر در ایران اســت. هرچند كه اگر بر این باور هم باشــيم كه خط پارسی بازماندهي نبطی یا كوفی اســت، باز نمیتوان وجود خط ساختگیای به نام «خط عربی» را باور داشت، چه برسد به آنكه بخواهد پيوندی هم با « خط فارسی» داشته باشد.
پيشينهي خط فارسي امروزي
احســاني دربارهي خط فارسي امروزي گفت: خطي كه امــروزه از آن بهره ميبریم را «ابن مقله»ي ایراني درست كرده است. وي از آنجا كه در زمينهي خط كارآمد بود این تناســبها و شــكل امروزي خطي كه به نام خط فارسي ميشناسيم را ساخته است. باید اندیشــيد این خط كه برخي پژوهشگران آن را «خط عربــی!» میخوانند چگونهخطی بوده اســت كه چند ســالی پيش از اسالم از مرزهای خارج از ســرزمين حجاز (بيشــتر از مرزهای ایران) به وسيلهي برخی بازرگانان وارد سرزمين عربها شده است و خود تازیان آن را نمیدانستهاند و نمیتوانستند بدان بنویسند و بخوانند. از سوی دیگر دبيران و دیوانساالران ایرانی آن را به نيكی میشناختند و میتوانستند بدان بنویسند و بخوانند و در آن دگرگونی نيز پدید آورند و بهبودش بخشند. باید یادآور شــد كه پيشــينهي خط امروز ما بیگمان همان خطهای روایي داشته در ایران كهن بوده اســت. در ایران زمين از گونههای مختلف خطهای فارســی نوشتههای بیشمار بهدست آمدهاســت كه هر یك در سير تاریخ كهن ایران بهوجــود آمد و كاملكنندهي خط و نگارش پيش از خود بودند. اما باید دانســت كه هيچ اثر و نوشتهای از هيچ خطی كه زادگاه آن سرزمين تازیان باشد، بهدست نيامده است. پس چگونه میتوان پذیرفت كه خط فارســی امروز كه آشكارا پيوندش را با خطهای موجود در ایران از روزگار كهن تا امروز پاس داشــته است، در ســرزمينی بهوجود آمده باشد كه به سختي چند نمونهي انگشت شمار از خط نبطی و كوفی در آن یافت شده است.
چگونگي پيدايي خط فارسي
احساني دربارهي اینكه خط فارسی در كجا و چگونه به وجود آمد، گفت: برای پاسخ به این پرسش میبایست به نزدیك به سه هزارسال پيــش بازگردیم. باور برخی بر این اســت كه گونهای از الفبای سامی كه آن را «خط آرامی» میخوانند نزدیك به ســه هزارســال پيش از «الفبای فنيقی» پدید آمد. این پژوهشگران بر این باورند كه این خط در پهنهي غربی سرزمين ایران بهوجود آمد، بهویژه پس از روی كار آمدن شاهنشاهی هخامنشی كه سرزمينی گسترده از ماوراءالنهر(:فرارود) تا ميانرودان را در بر میگرفت، رواج بسيار یافت و نامبردار شد. از اینرو، نياز به یك خط و زبان یگانه براي پيوند گرفتن در شاهنشاهی پهناور هخامنشی بر گســترش خط و زبان آرامی در پهنــهي ایرانزميــن افزود. گرچــه به نيكی میدانيم كه در ســنگنگارهي بيستون ستون چهارم بندهــای 88-7٠ دربارهي خط و زبان ایرانی چنين آمده اســت: «داریوش شاه گوید: بهخواست اهورامزدا این است كتيبهای كه من برساختم. افزون بر این به آریایی بود، و در روی الواح گلين و روی چرم نوشته شده بود. افزون بر این پيكرهام را نيز بر ســاختم... و آن نوشته شــد و خوانده شــد پيش من. پس از آن من این سنگنبشــته را در همهي ایالت فرستادم. مردم همكاری كردند.» آشكار است كه خطی كه روی چرم نوشته میشده خط ميخی نبوده بلكه خطی بوده است كه امروزه آن را «آرامی» میخواننــد. این خط را میتــوان خط رایج در باختر(:غرب) ایران خواند، زیرا پيوستگی نژادی و فرهنگــی این مردمان به ســرزمين مادری بسيار روشن است. خط ایرانیای كه بر پایهي سنگنبشــتهي بيستون روی چرم نوشته شده خطی بود كــه در درازنای تاریخ ایران، دبيران ایرانــی در آن دگرگونیهایی پدید آوردند و به یــاری آن خطهای پارتی، پهلــوی كتيبهای، پهلوی كتابی، سغدی، مانوی، سریانی، پهلوی مسيحی و اوستایی و بسيار خطهای دیگر كه جز از نام از آنها نمیدانيــم، را پدیدآوردند و خط پارســی امروز چيزی نيســت جز ادامهي همين روند تكامل خط در ایران و این موضوع آشكارا در جدول درپيوند با سير تكامل خط در ایران دیده میشود. دبيران دانشمند و هوشمند ایرانی كه بيشــتر با یك یــا چند الفبای زمان خود مانند پهلوی، ســریانی، ســغدی، مانوی و اوســتایی آشــنایی داشــتهاند، میتوانستند بهتر از هر كس، خط فارسی امروز را پدید آورده و قانونمند ساخته باشند.
خط و فرهنگ ريشهي مشترك دارند
احمد وكيلي كه دكتراي زبان ادبيات فارســي دارد در تایيد ســخنان آزادهاحســاني كه خط فارسي ریشــهي ایراني دارد، گفت: زماني كه ميگویيم خطي ریشــه در جایي یا سرزميني دارد یعنــي با خود فرهنگ هــم دارد و همين مسير روند آن خط یا زبان را نشان ميدهد. خط فارســي، خطي ایراني است نه عربي، زیرا خط عربي اعرابگذاري ميشــود تا درست خوانده شود در حالي كه خط فارسي اینگونه نيست. وكيلــي افزود: خطي كه امروزه مينویســيم بهراستي تندنویسي اســت. زیرا در گذشتهي نوشتاري، نقطه وجود نداشــته و اكنون تنها براي آســان نوشتن و تند نوشــتن اینگونه مينویســيم. خط همــواره در حال دگرگوني اســت. براي نمونــه در زمان قاجــار یا حتا پهلوي اول ما حرف «گ» نداشتيم. گویشها دگرگون و حرفها ســادهتر ميشــوند. این نماد پيشــرفت است اما گاهي خيلي تند ساده ميكنيم از اینرو پيــدا كردن برخي حرفها براي خودمان هم دشوار ميشود. در پایان نشست از سوي باشندگان پرسشهایي در زمينهي خط فارسي و تاریخچهي آن و دیگر خطهاي تاریخي پرســيده شد كه كارشناسان برنامه به آنها پاسخ دادند.
(شناسه: )35822