پوشش زنان زرتشتی آمیختهای از رنگ و زیبایی

گفتوگو با شیرین مزداپور، کارشناس طراحی پارچه و لباس

پوشاک ایرانیان در درازنای تاریخ از روی منش، شرم و آزرم، باورها و فرهنگ، حتا پیش از مذهب همپوشیدهوکاملبودهاست.بهکاربردنرنگهای شاد، پیوند با عناصر طبیعت و هنرهای دستبافت از ویژگیهای پوشاک ایرانیان است. گمان میرود افزونبر آنچه آورده شــد شرایط اقلیمی و آب و هوایی هم در گونهی پوشش ایرانیان و نگاهداری سر و تن آنان از سرما، گرما و تابش آفتاب و حتا در مناطق خشک و بیابانی به عنوان پوششی دربرابر گرد و خاک و شن و ماسه نقش داشته است. در این میان پوشاک زرتشتیان با پیشینهی باستانی، از جمله بهترین این نمونهها اســت. هرچند که پوشش سنتی زرتشتیان هم مانند دیگر اقوام در درازای زمان دستخوش دگرگونیهایی شده اما آنچه برجای مانده، بخشی از فرهنگ و باور آنان به گونهای زیبا در چارچوب پوشش است. از آنجا که جایگاه اصلی زرتشتیان، شهر تاریخی یزد است، هنوز هم میتوان در بخشهایی از این شــهر که بافت سنتیتری دارند، پوشش سنتی زرتشــتی را یافت. این پوشش شامِل لچک (کالهک)، ســدره (پیراهن زیر)، پیراهن تیر و سیخ (پیراهن رو)، مکنا (روسری)، شوال (شلوار) و گیوه (کفش) است. دربارهی پوشش زنان زرتشــتی با شیرین مزداپور، گفتوگویی انجام شده است که در زیر میخوانید.

نخســت برایمــان از پوشــاک بانــوان زرتشــتی بگویید، اینکه چــه تنپوشهایی را دربر میگیرد؟ پیراهنزیر(ســدره)،پیراهنرو(پیراهنتیر وسیخ)،شــلوار(شوال)،لَ َچک،مکناوکفش، پوشاکزنانزرتشتیهستند. پیراهنزیر(ســدره)ازپارچ هیسفیدوکتانی باآســتینکوتاهکهیق هیآندرجلونی مگرد استوچاکدارددوختهم یشود.اینپیراهن که«ســدره»نامدارد،برایزنــانومردان یکساناستوه ماکنوننیزت نپوشبسیاری اززرتشتیاناست. پیراهنرو(پیراهنتیروسیخ) پیراهــنروکــهپیراهنتیروســیخنامیده میشدهاســتازپارچههایدس تبافبوده کهبهگون هیترکورنگارنگتهیهمیشده اســت.درزما نهایدور،زنانزرتشتیروی تر کهایسادهبادستگ لدوزیم یکردند. ایــنگ لدوزیرویپارچــهبه«زرتشــتی دوزی»ناموراســت.ک مکــم،پسازآنکه پارچ ههایگوناگونبــهبازارآمد،پارچ ههای اطلســیوزربفتبرایدوختاینجامهبه کاربردهشــد.آستیناینپیراهنراستهاست وسرآستینآنباکنارهدوز یهایزیباآراسته م یشــود.یق هیاینپیراهنگرداســتکه بیشــترچاکیدرجلودارد.پیراهنرو،گشاد استوبلندیآنتانزدیکساقپامیرسد. «شــلواریاشوال»،بسیارگشــادبودهوکمرآن لیس هایاستکهبابندیدرکمرجمعم یشود. ازلیس هیکمربهپایین،نزدیکبه51سانت یمتر پارچ ههایسادهوارزا نتربهکارم یبردندکهبه ساقشوالدوختهم یشــد.سا قهایشوالرااز تکههایباریک،رنگارنگونق شدارکهبهیکدیگر دوختهم یشده،تهیهم یکردندکهبیشتریکتکه پارچهینق شدارویکتکهپارچهیسادهبهره م یبردنــدوآنرا«زرتشــت یدوزی»م یکردند. دمپایشــوالنیزلیس هایاستوبابندیبهدور مچپاجمعم یشدهاست.بلندیشوالدرگذشته تامچپابودهولیاکنونکمیکوتاهتراستوتازیر زانوم یرسد.همچنیندردوختآنازپارچ ههای بازاریبهرهبردهوی کتکهدوختهم یشدهاست. «لچــک»،پارچ هایســ هگوشماننداســت. پارچ ههایب هکاربردهشدهدرلچ کزر ی،مخمل یاابریشــماستکهباآستریدوختهم یشود.دو گوش هیاینلچکبهوســیل هیقیطاندرزیر گلوبستهشدهودرپشــتسرهمبادوقیطان دیگربهدولب هیکالهکدوختهم یشودتاکامال رویسرجایبگیرد.حاشی هیجلویکالهک، درجلویسروپیشــانیاستوبایراقوسنبله آراســتهم یشــود.«مکنا»،بررویلچکجای م یگیرد.مکنادرگذشتهازپارچ ههایابریشمی بارن گهایزندهدوختهم یشــدهاستواکنون پارچ ههایرایجدربازاربرایدوختآنب هکاربرده م یشود.پهنایمکنانزدیکبهیکمترودرازای آنس هونیممتراست.مکناهم هیسررام یپوشاند. ازجلوتاشــکمورویدس تهاوازپشتسرتا پشتپاآویزانشده،بهگون هایکهسرتاسربدن رام یپوشاندوحالتی کنواختیبهبدنم یدهد. «گیوه»،پاپوشزنانودرگذشــتهدس تباف بودهاست.پاپوشزنانهمانگیوهبودهوبرای مهمان یهااز«ملکی»بهرهم یبردند.

آیا پوشش زنان زرتشتی ریشهی تاریخی دارد؟ بلهدرایرانباستانمردمهی چگاهبرهنهنبودند. درزماناشوزرتشتهمپوشش،امریرایجبوده واشوزرتشتهیچکمبودیرااحساسنکرده استکهپندیدراینموردبدهد.اشوزرتشت برایانجامهرکاریگفتهاستهرکسباخرد خودتصمیمبگیردوگزینشکند.زرتشتیاندر درازایتاریخپوشــشکاملداشت هاند.پساز برداشتنجزیهباکوشش«مانکجی»(1621 خورشیدی)،زناندرکنارمردانکارم یکردند وزنانپوشاکگشــادوسادهبرایکاربهتن م یکردند.پیشازبرداشتنجزیهمردانبرای پرداختجزیهبایــدکارم یکردندوخانوادهرا بیشترزنانم یچرخاندند.

به باور شما آیا این پوشش کامل نماد باور به حجاب در دین زرتشتی است؟ درخردهاوستاچنینآمدهکه«درهنگامنیایش ســرخودرام یپوشانیموآ نگاهبهداداراورمزد نمازم یکنیم.»چونهنگامیکهســرپوشیده باشدتمرکزحواسبیشتروهماهنگیدرچهرهها پدیدم یآید.زرتشتیانبراینباورندکههنگامی کهپایآتشم یروندحتماموهایسرشــانرا م یپوشانندتاآتشکهیکیازچهارآخشیج(آب، باد،خاکوآتش)اســت،آلودهنشود.پوشش سرزنانزرتشتیدرگذشته،رویهمبههفت بخشم یرسید.پوشــشبهاینکاملیبیشتر برایمهمان یهاوجشــ نهابودهاست.آ نچه آشکاراستپوششدرهنگامکار،سبک،گشادو سادهبودهاست.

به باور برخی میان پوشــش زنان زرتشتی و دیگر اقوام ایرانی مانند کرد و لر همانندیهایی هست، دیدگاه شما چیست؟ بهباورمنممکناســتهربخشازپوشاک زرتشتیهمانند یهاییباپوششیکقومدیگر داشتهباشــد،ولیهمانندیکاملباپوشاک هیچقومویژهایندارد.براینمونهمکنامانند پوششبختیار یها،پیراهنمانندپوششلرها، شــلوارمانندپوششکردوآذربایجانولچک یاکالههممانندپوششبانوانبندریاست.

شیرین مزداپور، زادهی 14 امردادماه 1364 در تهران و دانشآموختهی رشتهی طراحی پارچه و لباس از دانشگاه آزاد یزد است.پایاننامهیویدرپایهیکارشناسیپیرامونزرتشتیدوزی بود. وی در این راستا تاکنون کارگاههایی را در دانشگاه هنر برگزار کرده و زرتشتیدوزی را درجاهای گوناگون آموزش داده است.

از گذشــته تا کنون در طرح، نقش و فرم این پوششها چه دگرگونیهایی پدید آمده است؟ ازآ نجاکهبهشوندهایگوناگونزرتشتیان، هازمان(:جامعه)بســت هایبودنــد،دگرگونی چشــ مگیریدرپوشــشآنانرخنــدادهو دگرگون یها،بیشــتردرگونــ هیپارچهپدید آمدهاست.درگذشتهبرایبافتودوختاین پوشاکازپارچ ههایدستبافتکهخودشان میریسیدند،میبافتندورنگرزیم یکردند بهرهم یبرند،ولیاکنــونازپارچههاییکه دربازارهســتبهرهم یبرند.هرچندمیتوان گفتازشمارکاربریپوش شهایسر(لچک ومکنا)همکمشــدهاست.شــوالهمدر گذشــتهتاســاقپابودهولیاکنونکوتا هتر شدهاستوبهزیرزانومیرسد.

اینگونه پیداســت که هنر زرتشــتیدوزی همچون بســیاری دیگر از هنرهای فراموش شــدهی ایرانیان، رو به فراموشــی اســت. فراموشــی و بیمهری بــه آیینها و هنرهای کهن، آسیبهای جبرانناپذیر فرهنگی را در پی دارد. بر کسی پوشیده نیست که بیتوجهی به پیشینهی فرهنگی و تاریخی، بستر تهاجم فرهنگی را فراهم میکند.

(شناسه: )35672