Ελληνικός εθνικισμός και Μεγάλη Ιδέα
Εμπεριστατωμένη μελέτη του διεθνώς καταξιωμένου καθηγητή Ιωάννη Μάζη για τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη
εκδ.
σελ. ΕΥΑΝΘΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ*
Ο Ιωάννης Μάζης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Hamline στη Μινεσότα, έχει ήδη στο ενεργητικό του μια βιογραφία για τον Ιωνα Δραγούμη. Τώρα, παρουσιάζει ένα αντίστοιχο έργο για τον άλλο εκπρόσωπο μιας ιδιόρρυθμης τάσης της ελληνικής εθνικής ιδέας των αρχών του 20ού αιώνα, τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη – ιδιόρρυθμης υπό την έννοια ότι η αναζήτησή του οδήγησε και αυτόν όχι στην κλασική πρόταξη της εδαφικής επέκτασης του μικρού ελληνικού έθνους-κράτους, αλλά στην ιδέα του μεγάλου, πολυεθνικού ανατολικού κράτους με τους Ελληνες ως βασική του ελίτ.
Σε αντίθεση όμως με τον Δραγούμη, παιδί της ελίτ με μεγάλη παρουσία στον δημόσιο χώρο (άλλωστε και ο θάνατός του είχε το στοιχείο μιας επώδυνα δημόσιας υπόθεσης), ο Μάζης εξετάζει τον Σουλιώτη-Νικολαΐδη ως μια παρουσία πολύ πιο χαμηλών τόνων, μια «ζωή στις σκιές». Ηδη στην εισαγωγή ο συγγραφέας τονίζει ότι ενώ το μεγαλύτερο μέρος της δράσης του Σουλιώτη-Νικολαΐδη έγινε σε συνθήκες μυστικότητας, η επιρροή του ήταν μεγαλύτερη από αυτήν άλλων εκπροσώπων του ελληνικού εθνικισμού, ενώ
οι αναζητήσεις του συνδέονταν με τα συναφή ιδεολογικά ρεύματα της Ευρώπης στην εποχή του. Αλλωστε, η διάδραση των πολιτικών και κοινωνικών ιδεών με την πράξη σε εκείνη την πολύ πυκνή σε εξελίξεις εποχή, καθώς και ο ρόλος των προσώπων ως φορέων ιδεών και ως δρώντων πάντοτε γοητεύει τον Μάζη.
Βασισμένο σε στέρεα αρχειακή έρευνα, πρωτίστως στο αρχείο του Σουλιώτη-Νικολαΐδη που φυλάσσεται στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, το βιβλίο παρουσιάζει σε ένα διεθνές κοινό τους προσανατολισμούς, τα διλήμματα, ίσως και τα όρια του ελληνικού εθνικισμού στην εποχή της Μεγάλης
Ιδέας, ενώ περιλαμβάνει και μια επισκόπηση της πορείας του – μια τολμηρή και θαρραλέα ματιά στις απαρχές του. Εξετάζεται η δράση του Σουλιώτη-Νικολαΐδη στη Μακεδονία (εναντίον των Βουλγάρων) και στην Κωνσταντινούπολη, όπου τονίζεται η συμβολή του στη συγκρότηση μιας ελληνοβουλγαρικής
συνεννόησης στη νέα Οθωμανική Αυτοκρατορία που ελπιζόταν ότι θα προέκυπτε μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων. Αυτή η εποχή –τονίζει ο Μάζης– δηλαδή τα χρόνια της μυστικής δράσης του, ήταν και η «χρυσή εποχή» του, όταν μπόρεσε να έχει μια καταλυτική επίδραση
επί των εξελίξεων. Κατόπιν εξετάζεται η δράση του στους Βαλκανικούς Πολέμους, ο ρόλος του στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης και στον δημόσιο βίο έως το 1935, ως μέλος της αντιβενιζελικής συμμαχίας.
Αν και ο συγγραφέας, αντιμετωπίζει τον Σουλιώτη-Νικολαΐδη Το βιβλίο πραγματεύεται τις αντισυμβατικές ιδέες και την ανορθόδοξη δράση του Σουλιώτη-Νικολαΐδη.
ως έναν δρώντα της πράξης παρά ως διανοούμενο, του αποδίδει ρόλο ίσο με του Δραγούμη στη δημιουργία της ιδέας του Ανατολικού Κράτους. Και αυτή με τη σειρά της, παρουσιάζεται με σεβασμό. Προέκυψε από την κατανόηση της αδυναμίας του ελληνισμού να δρομολογήσει αυτόνομα τις εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή, όσο και εάν ήταν, ταυτόχρονα, η εκδήλωση της ανομολόγητης ταλάντευσης μεταξύ Δύσης και Ανατολής και της απεγνωσμένης προσπάθειας να βρεθεί μια διεργασία που να διατηρεί τον ελληνισμό σε μια τέτοια κεντρική θέση. Δεν είναι, όμως, τυχαίο το γεγονός ότι οι δύο δημιουργοί της ιδέας αυτής (Δραγούμης και Σουλιώτης-Νικολαΐδης) που απέκλινε
από τη συμβατική σύλληψη του έθνους-κράτους, βρέθηκαν στο τέλος να συγκρούονται με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και εντάχθηκαν στον αντιβενιζελισμό.
Το βιβλίο μιλάει για τις ιδέες και τις πράξεις του Σουλιώτη-Νικολαΐδη, πράξεις που αφορούν ανορθόδοξη δράση, ιδέες που ήταν, σε μεγάλο βαθμό, αντισυμβατικές. Στο εμπνευσμένο και μεθοδολογικά φωτισμένο καταληκτικό κεφάλαιο, ο συγγραφέας τονίζει ότι σήμερα δεν πρέπει να έχουμε το άγχος να λάβουμε θέση επ' αυτών: πρέπει όμως να έχουμε τη νηφαλιότητα και τη δύναμη του πνεύματος να αποτιμήσουμε συλλήψεις που ίσως να ήταν προορισμένες, από την ίδια την αμείλικτη ιστορική εξέλιξη, να μείνουν ανολοκλήρωτες, αλλά δεν παύουν να έχουν μια άμεση συνάφεια με τα επώδυνα διλήμματα εκείνης της σκληρής εποχής. Είναι πολύ σημαντικό το ότι μια τέτοια συζήτηση γίνεται σε ένα βιβλίο που εκδίδεται από έναν διεθνή εκδοτικό οίκο, γραμμένο από έναν σημαντικό επιστήμονα που έχει συνολική εποπτεία της εποχής και των διεργασιών, όχι μόνον σε ελληνικό αλλά και σε ευρύτερο ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.
Σε αντίθεση με τον Δραγούμη, ο συγγραφέας εξετάζει τον Σουλιώτη-Νικολαΐδη ως μια παρουσία πολύ πιο χαμηλών τόνων, μια «ζωή στις σκιές».