ΒΟΝΑΠΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΜΙΑΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ ΚΡΙΣΗΣ
Σφράγισε την εποχή παρότι τελικά ηττήθηκε. Σε έναν κόσμο όπου μόνο οι βασιλιάδες τράνταζαν την Ευρώπη ένας δεκανέας την κατέλαβε και την άλλαξε ανεπιστρεπτί
Για τον σπουδαίο ιστορικό Ερικ Χομπσμπάουμ έχουν πει πολλοί πως όταν διαβάζεις τα βιβλία του έχεις την αίσθηση πως παρακολουθείς μια ταινία, πως ακούς μια αφήγηση σχεδόν παραμυθιακή. Εκεί που σίγουρα δεν δυσκολεύτηκε να το κάνει ήταν όταν μιλούσε για τη ζωή του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Μέσα σε λίγες σειρές αποτύπωσε τη γοητεία που ασκούσε αυτή η μυθιστορηματική προσωπικότητα. Η λαϊκή καταγωγή του Βοναπάρτη σε συνδυασμό με την τεράστια οξυδέρκεια και τα ταλέντα του τον είχαν οδηγήσει να γίνει ένας από τους πιο σημαντικούς ηγέτες της εποχής. Αυτός που παρότι τελικά ηττήθηκε τη σφράγισε πιο πολύ από όλους. Κι αυτό είναι τρομερά εντυπωσιακό. Ισως και μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία. Οπως έλεγε ο Χομπσμπάουμ, σχεδόν κάθε αίθουσα συνεδριάσεων κοσμούνταν από μια προτομή του Ναπολέοντα. Και ήταν αναρίθμητα τα παιδιά και οι νέοι που ονειρεύονταν πως με μόνη αποσκευή τα ταλέντα και την προσπάθειά τους θα μπορούσαν μια μέρα να αγγίξουν την κορυφή.
Είδωλο του φιλελευθερισμού παρότι απολυταρχικός ηγέτης
Ας σκεφτούμε την επίδραση που είχε στον κόσμο η περίπτωση του Ομπάμα. Ενός έγχρωμου ανθρώπου χωρίς ισχυρό οικονομικό υπόβαθρο που κατάφερε να γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ. Στον βαθμό που μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις και αναλογίες μεταξύ διαφορετικών ιστορικών περιόδων το επίτευγμα του Βοναπάρτη ήταν πολύ μεγαλύτερο. Γιατί όσοι είχαν προκαλέσει αντίστοιχα τραντάγματα στον κόσμο ως τότε ήταν βασιλιάδες. Ο Ναπολέων ήταν ένας δεκανέας που έφτασε να κυβερνάει σχεδόν μια ολόκληρη ήπειρο. Το απόλυτο success story. Και γι’ αυτό έγινε παγκόσμιο είδωλο για τις πιο ετερόκλητες δυνάμεις. Ενα σύμβολο του τι μπορεί να πετύχει ένας άνθρωπος. Το είδωλο του φιλελευθερισμού παρότι ήταν απολυταρχικός ηγέτης. Ασφαλώς, πάντα η λατρεία και η ηρωοποίηση παραλλάσσουν το ιστορικό υλικό. Κανένας δεν μπορεί να πετύχει κάτι τόσο μεγάλο πραγματικά από μόνος του. Ο Ναπολέων βασίστηκε στα επιτεύγματα της Γαλλικής Επανάστασης. Ομως καμιά φορά το ζήτημα είναι περισσότερο ο τρόπος πρόσληψης παρά η ουσία ενός επιτεύγματος. Ετσι, κάθε επιχειρηματίας ονειρευόταν να κατακτήσει τον κόσμο με τον πλούτο του και τα ταλέντα του. Κάθε άνθρωπος, ακόμη και κάθε παιδί, θα μπορούσε να φωτίζει και να μεγεθύνει τα προσωπικά του όνειρα βάζοντας στο φόντο το πρόσωπο του Ναπολέοντα. Ηταν ένα πρόσωπο με το οποίο μπορούσε να ταυτιστεί ο καθένας.
Η επιδραστικότητα μιας ιστορίας μπορεί να φανεί ακόμη κι από τις πιο γραφικές αποτυπώσεις της. Στην Ελλάδα εδώ και δεκαετίες η κυρίαρχη πολιτιστική αναπαράσταση του Ναπολέοντα ορίζεται μέσα από τη μαζική κινηματογραφική παραγωγή. Οι στερεοτυπικά κωμικές αναπαραστάσεις τρόφιμων ψυχιατρικών κλινικών πάντα περιλαμβάνουν κάποιον που πιστεύει ότι είναι ο Μέγας Ναπολέων. Υποθέτοντας πως αυτό που ήθελε να αποτυπώσει ο σκηνοθέτης ήταν κάποιου τύπου κρίση μεγαλείου, στις σκηνές αυτές φαίνεται η ταύτιση του Ναπολέοντα με την εξουσία. Παρά το μικρό του δέμας –τουλάχιστον όπως θρυλείται–, το οποίο επίσης επισημαίνεται στις ταινίες αυτές από πρωταγωνιστές μικρού σωματικού ύψους, κυρίως από τον Νίκο Ρίζο. Αργότερα, η χαρακτηριστική στάση του Ναπολέο
ντα με το ένα χέρι περασμένο μες στο γιλέκο του αποτέλεσε την έμπνευση για το σλόγκαν «Τι κρατάει ο Ναπολέων;», με το οποίο το διαφημιστικό δαιμόνιο παρουσίασε τον Γάλλο ηγέτη να διαφημίζει χαρτιά υγείας. Πετυχημένο εμπορικά, αν μην τι άλλο, αφού ύστερα από τόσες δεκαετίες παραμένει στις μνήμες όσων το είχαν ακούσει.
Ασφαλώς η κληρονομιά του Ναπολέοντα είναι πολύ πιο γειωμένη και εκτιμημένη στην ίδια τη Γαλλία. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ερμηνεία της είναι κοινή και δεν προκαλεί αντιδράσεις ακόμη και σήμερα. Το 2014 ο Λιονέλ Ζοσπέν, πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας, εξέδωσε ένα βιβλίο σχετικά με τον Ναπολέοντα. Η κριτική που του ασκούσε ξεσήκωσε μια μεγάλη συζήτηση στη Γαλλία, με όλα τα χαρακτηριστικά που έχουν συνήθως οι συζητήσεις που εμπλέκουν πρόσωπα με ειδικό βάρος στην εθνική ιστορία, άρα και στην εθνική ταυτότητα. Οι βασικές αιχμές του Ζοσπέν ήταν πως ο Βοναπάρτης έπληξε τη δημοκρατία και την κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης και ζημίωσε τελικά τόσο τη Γαλλία όσο και την Ευρώπη. Ο Ζοσπέν θεωρούσε ότι η ναπολεόντεια οδύσσεια ήταν σχεδόν απόλυτο φιάσκο, τα επακόλουθα του οποίου εξακολουθούν να μολύνουν ακόμη και σήμερα τη Γαλλική Δημοκρατία.
Ζοσπέν: Τι θα… έπρεπε να είχε κάνει ο Ναπολέων
«Η Γαλλία βγήκε από τη ναπολεόντεια περίοδο ηττημένη, κατακτημένη, απομονωμένη, μισητή, ακρωτηριασμένη από τα εδάφη που είχε κατακτήσει επί επανάστασης» υποστήριξε ο Ζοσπέν σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό «Marianne». Σε άλλες συνεντεύξεις ανέφερε πως «παρά τη στρατιωτική του ιδιοφυΐα, ο Ναπολέων αποτυγχάνει διότι δεν θέτει ρεαλιστικούς πολεμικούς στόχους για τη Γαλλία, εν προκειμένω τα φυσικά σύνορα. Τα βάζει με όλο τον κόσμο, δεν έχει σταθερό σύμμαχο, άρα ούτε σταθερό εχθρό, εκτός από την Αγγλία, ενώ θα μπορούσε να είχε επιδιώξει τη συμφιλίωση με αυτή την άλλη σύγχρονη δύναμη που κυριαρχούσε στις θάλασσες […] Ο Ναπολέων κατασπατάλησε τον πλούτο της Γαλλίας με μια δεσποτική πολιτική κατακτήσεων που αφαίμαξε τη χώρα
από 600.000 άντρες. Δεν επικεντρώθηκε στην ανάπτυξη αλλά στην κατάκτηση». Κι άλλες αρνητικές αποτιμήσεις του έργου του προστίθενται στη συνέχεια. Του προσάπτει πως «αναίρεσε πολλά μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης». Την ισότητα των ανθρώπων επειδή επανέφερε τη δουλεία στο γαλλικό τμήμα του Αγίου Δομίνικου, την ισότητα των πολιτών απέναντι στο πατριωτικό καθήκον επειδή επέτρεψε στους ευγενείς να εξαιρούν τους γιους τους από τη στράτευση, την ισότητα των φύλων, επειδή απαγόρευσε στις γυναίκες την πρόσβαση στο λύκειο και το πανεπιστήμιο.
Βοναπαρτιστής ή δημοκράτης. Το σφάλμα του αναχρονισμού
Ειδικά στο ζήτημα του πολιτικού αυταρχισμού και της εγκαθίδρυσης μιας προσωπικής εξουσίας, που από τότε κωδικοποιήθηκε ως «βοναπαρτισμός», ο Ζοσπέν επιμένει πολύ. «Αυτός ο νικηφόρος και δημοφιλής στρατηγός δεν είχε ανάγκη να εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς σχεδόν δικτατορικό κι όμως το έκανε» λέει, για να προσθέσει: «Επειδή είναι πάνω από
όλα κατακτητής, δεν ηγείται μιας πολιτικής απελευθέρωσης στην Ευρώπη, η οποία θα μπορούσε να στηριχτεί στις προσδοκίες που είχε εγείρει η Γαλλική Επανάσταση. Αντιθέτως, συνάπτει δυναστικές συμμαχίες με τις μεγάλες μοναρχίες». Το συμπέρασμά του είναι πως «δεν μπορεί να είναι κανείς βοναπαρτιστής και δημοκράτης».
Οπως αναμενόταν, πολλοί βιογράφοι του Ναπολέοντα επισήμαναν στον Ζοσπέν πως υπέπιπτε στο σφάλμα του αναχρονισμού. Δηλαδή πως αξιολογούσε μια ιστορική προσωπικότητα με βάση τα σημερινά μέτρα και όχι αυτά της εποχής που ζούσε. Ακόμη και πως ο Ναπολέων ήταν αυτός που δημιούργησε το «γαλλικό όνειρο», προφανώς προς μεταχρονολογημένη αντιστοίχισή του με το αμερικανικό όνειρο. Αλλοι συμφώνησαν με την απορριπτική προσέγγιση του Ζοσπέν, εκλαμβάνοντας την εξιδανικευτική εικόνα του Ναπολέοντα ως έκφραση κι αιτία της καθήλωσης της γαλλικής κοινωνίας σε ένα ένδοξο παρελθόν και αδυναμίας της να ορίσει δημοκρατικά και ηγεμονικά τη θέση της στον σύγχρονο κόσμο. Αντιθέτως, η εξιδανίκευση
ενός «μεγάλου άντρα», πέρα από τη στρεβλή θέαση του παρελθόντος, οδηγεί εύκολα και στη στρεβλή αντίληψη του παρόντος. Και στην προσμονή για την έλευση ενός νέου ηγέτη με αντίστοιχα χαρακτηριστικά και «εθνικές» απαντήσεις για τις μεγάλες προκλήσεις της χώρας. Κάτι που αποτελεί πολύ καλή τροφή για την ακροδεξιά.
Η σημασία του Ναπολέοντα για το εθνικό φαντασιακό των Γάλλων φαίνεται ακόμη και από μια σειρά μικρών μυστηρίων που κυκλοφορούσαν και κυκλοφορούν σε σχέση με τον θάνατό του. Κάποιες μαρτυρίες που λεγόταν πως υπήρξαν από ναύτες που μετέφεραν το φέρετρο του από την Αγία Ελένη όπου ήταν εξόριστος και υποστήριζαν πως το νεκρό σώμα του ήταν αναλλοίωτο δημιούργησαν τις φήμες πως οι Αγγλοι δηλητηρίαζαν τον Ναπολέοντα σταδιακά μέσω της τροφής του με αρσενικό, το οποίο έχει τέτοιες διατηρητικές επιδράσεις. Ομως πρόσφατες έρευνες κατέδειξαν ότι ο Ναπολέων, όπως και πολλοί άλλοι σύγχρονοί του, είχε εκτεθεί στο αρσενικό πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του από άλλες πηγές. Μια άλλη φήμη ήταν πως το πραγματικό σώμα του Ναπολέοντα δεν ήταν αυτό που μεταφέρθηκε και θάφτηκε στον τάφο όπου βρίσκεται και σήμερα. Αλλη μια φήμη, ίσως η πιο γλαφυρή και γραφική και πιθανώς με ψυχαναλυτικό χαρακτήρα, είναι αυτή που θέλει έναν ναύτη να κατάφερε κατά τη μεταφορά του νεκρού σώματος του Ναπολέοντα να αποκόψει το πέος του. Μάλιστα ένας Αμερικανός γιατρός αγόρασε το 1969 το αναφερόμενο ως πέος του Ναπολέοντα για το ποσό των 38.000 δολαρίων. Αμφότερα τα μυστήρια θα μπορούσαν να απαντηθούν, ασφαλώς, με μια εκταφή του σώματος του Ναπολέοντα, αφού έχουν βρεθεί και διαπιστευτεί ως προς την αυθεντικότητά τους τρίχες του ίδιου, άρα έχει απομονωθεί το γενετικό υλικό του. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν έχει γίνει ως τώρα.
«Αυτό που θα ζει για πάντα, είναι ο Κώδικάς μου»
Πέρα από τους μύθους, το πραγματικά σημαντικό και μακράς διάρκειας στοιχείο της ναπολεόντειας κληρονομιάς ήταν οι νομικοί κώδικες που συνέγραψε, οι περίφημοι Ναπολεόντειοι
Κώδικες. Δημοσιεύτηκαν τον Μάρτιο του 1804 αρχικά ως Αστικός Κώδικας των Γάλλων και μετά την αναδημοσίευσή τους το 1807 με την ονομασία με την οποία καθιερώθηκε να αναφέρονται ως σήμερα. Οπως είχε πει και ο ίδιος, εξόριστος πια στην Αγία Ελένη, «Η πραγματική μου δόξα δεν είναι ότι κέρδισα 40 μάχες. […] Το Βατερλό θα σβήσει την ανάμνηση τόσο πολλών νικών. […] Αυτό που τίποτε δεν μπορεί να το καταστρέψει, αυτό που θα ζει για πάντα, είναι ο Κώδικάς μου». Η Γαλλία είχε μεγάλη ανάγκη για έναν κώδικα που θα ενοποιούσε την ως τότε νομοθεσία. Οι καταγεγραμμένοι και ισχύοντες νόμοι ήταν σε μεγάλο βαθμό άθροισμα ρυθμίσεων, που αντικατόπτριζαν τον έλεγχο που ασκούσαν στα νομοθετικά σώματα οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες. Επιπλέον, η εκκλησία διεκδικούσε να ορίζει η ίδια τη νομοθεσία που θα καθόριζε μια σειρά από ζητήματα, κυρίως σε σχέση με τον γάμο και τις οικογενειακές σχέσεις. Υπήρχε τόσο χαμηλός βαθμός νομοθετικής συνοχής και σταθερότητας ώστε ο φιλόσοφος Βολταίρος έλεγε σε μια επιστολή του πως οι Γάλλοι «αλλάζουν τη νομοθεσία τους τόσο συχνά όσο αλλάζουν το άλογό τους». Από το ξέσπασμα της επανάστασης και μετά είχαν γίνει διάφορες προσπάθειες για να αναδομηθεί η κρατική νομοθεσία, αλλά καμία δεν είχε ευδοκιμήσει.
Ενας κώδικας με «ξεχασμένο» όνομα
Ομως μόλις ο Ναπολέων κατέλαβε την εξουσία έθεσε την ενοποίηση και τον εκσυγχρονισμό της νομοθεσίας ως άμεση προτεραιότητα. Εβαλε πολλούς από τους πιο ονομαστούς νομικούς της Γαλλίας να εργάζονται πάνω σε αυτό το σχέδιο, ενώ ο ίδιος επέβλεπε προσωπικά την πρόοδο της όλης διαδικασίας συμμετέχοντας και
σε πολλές σχετικές συνεδριάσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να αποτυπωθούν επισήμως πολλές από τις αρχές πάνω στις οποίες είχε βασιστεί η Γαλλική Επανάσταση. Η ελευθερία του ατόμου, η ισότητα όλων των αντρών πολιτών, η κατάργηση της αριστοκρατίας, η ανεξιθρησκία και ο χωρισμός κράτους και εκκλησίας. Βεβαίως, η κριτική που του ασκείται από μελετητές είναι πως έστρεψε αυτές τις αρχές προς πιο συντηρητική, αυταρχική και ιεραρχική κατεύθυνση. Είναι εντυπωσιακό πώς βάθυνε μέσα στον χρόνο αυτή η θεσμική κληρονομιά του Ναπολέοντα. Ολη η υπαλληλική ιεραρχία από το επίπεδο του νομάρχη και κάτω, η ιεραρχία των δικαστηρίων, των πανεπιστημίων και των σχολείων
εξελίσσεται πάνω στον κώδικα.
Η δομή του στρατού, των δημόσιων υπηρεσιών, της εκπαίδευσης αποτελούν επιβίωση του κώδικα. Ακόμη και μετά το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων και την παλινόρθωση της βασιλείας διά της εγκατάστασης του οίκου των Βουρβόνων στο παλάτι δεν επιχειρήθηκε να καταργηθεί αυτό το έργο. Απλώς αποφευγόταν πια να αποκαλείται με το όνομα του ηττημένου αυτοκράτορα. Τόσο πολύ είχε καταφέρει να θωρακίσει ο Ναπολέων τις αρχές της επανάστασης. Ασφαλώς βασικό ρόλο έπαιξε και το ότι όλα αυτά αποτελούσαν κοινωνικά κεκτημένα, δηλαδή στοιχεία που είχαν τόσο ισχυρή λαϊκή αποδοχή και υποστήριξη που για να αναιρεθούν θα έπρεπε σχεδόν
να γυρίσει προς τα πίσω το ρολόι της Ιστορίας.
Επηρεάστηκαν όλοι δυτικά της Ρωσίας και νότια της Σουηδίας
Ο Ναπολεόντειος Κώδικας αποτελεί τη βάση επί της οποίας δομήθηκαν τα νομικά συστήματα πολλών χωρών της Ευρώπης, της Αμερικής, της Μέσης Ανατολής και σχεδόν όλων των πρώην γαλλικών αποικιών. Εδώ είχαμε κάποιες αντικειμενικά προοδευτικές τομές που επέφερε η ναπολεόντεια κατάκτηση, χάρη στην οποία οι Γάλλοι είχαν φτάσει να κυβερνούν το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης. Σε όλα τα εδάφη που καταλάμβαναν οι στρατιές του Ναπολέοντα αυτομάτως εφαρμόζονταν οι θεσμοί της Γαλλίας. Βασική συνέπεια αυτού ήταν να καταργηθεί σε όλες αυτές τις περιοχές η φεουδαρχία και να μην ανασυσταθεί ποτέ, ακόμη και μετά την ήττα των Γάλλων. Είναι φοβερά εντυπωσιακό ότι καμιά χώρα δυτικά από τη Ρωσία και νότια από τη Σκανδιναβία δεν έμεινε θεσμικά ανεπηρέαστη από την επέλαση του Βοναπάρτη. Δεδομένης της μικρής σχετικά διάρκειας της γαλλικής κυριαρχίας σε αυτές τις περιοχές, μιλάμε για μοναδικό φαινόμενο.
Αλλη μια αλλαγή που επέφερε η ηγεσία του Ναπολέοντα ήταν η εισαγωγή της έννοιας του ολοκληρωτικού πολέμου. Η ιδέα δηλαδή της πλήρους κινητοποίησης όλων των δυνάμεων του έθνους –αλλά και η ένταξη των κατακτημένων περιοχών και
των αποθεμάτων τους στον πολεμικό μηχανισμό– για την επίτευξη ενός στρατιωτικού σκοπού. Ως τη Γαλλική Επανάσταση δεν υπήρχε η έννοια του λαϊκού στρατού, δομικό στοιχείο των μεγάλων στρατιωτικών επιτυχιών του Ναπολέοντα. Επομένως, ο ολοκληρωτικός πόλεμος δεν γεννήθηκε εκ του μηδενός από τον Ναπολέοντα, αλλά εξελίχθηκε στην πιο αναπτυγμένη εφαρμογή του. Από τότε αυτό είναι το κυρίαρχο πολεμικό μοντέλο με το οποίο διεξάχθηκαν οι σφοδρές συγκρούσεις που ακολούθησαν τους επόμενους αιώνες. Ασφαλώς ο ίδιος ο Ναπολέων είχε όλα τα προσωπικά χαρακτηριστικά που του επέτρεπαν να σχεδιάζει και να υλοποιεί την τακτική του ολοκληρωτικού πολέμου. Δεν
συνήθιζε να γνωρίζει δισταγμούς και είχε εκπληκτική μνήμη και αντίληψη για τις κινήσεις και τη συνολική κατάσταση των στρατευμάτων, στοιχείο που για εκείνη την εποχή, με τις μηδαμινές σε σχέση με σήμερα δυνατότητες επικοινωνίας, του έδινε πολύ μεγάλο στρατηγικό πλεονέκτημα. Και ασφαλώς είχε πολύ μεγάλη φιλοδοξία. Ο Ναπολέων είχε αυτοανακηρυχθεί αυτοκράτορας. Κάθε αυτοκράτορας χρειάζεται μια αυτοκρατορία.
Ο Βοναπάρτης χρησιμοποίησε πολλές μεθόδους για να μεγιστοποιήσει τον αριθμό των διαθέσιμων στρατιωτών του. Και τα κατάφερε. Σε 14 χρόνια, από το 1799 ως το 1813, πάνω από 2 εκατομμύρια Γάλλοι στρατολογήθηκαν. Κι αν προσθέσουμε τις εκατοντάδες χιλιάδες στρατιωτών που στρατολόγησε στα κράτη που μετέτρεψε σε γαλλικά προτεκτοράτα, τότε ο αριθμός γίνεται ακόμη πιο εντυπωσιακός. Μεταξύ άλλων είχε χωρίσει τη Γαλλία σε 130 διοικητικά τμήματα, ώστε να οργανώνει καλύτερα μέσα από αυτά τις στρατολογήσεις αλλά και να έχει διαρκώς εικόνα για το ηθικό των πολιτών του. Αντίστοιχες διοικητικές αλλαγές είχαν κάνει και οι ηγεσίες που εγκαθιστούσε στις χώρες που κατακτούσε. Μάλιστα είχαν αναπτύξει νέες μεθόδους συλλογής φόρων για τη χρηματοδότηση των εκστρατειών της Γαλλίας.
Ασφαλώς, όπως λένε, κάθε θαύμα κρατάει τρεις μέρες. Καμιά συνταγή δεν εξασφαλίζει πλήρως την επιτυχία. Ειδικά αν μπορεί να αντιγραφεί από τον αντίπαλό σου. Ετσι κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων κι άλλες χώρες άρχισαν να εφαρμόζουν αντίστοιχες μεθόδους στρατολόγησης και οργάνωσης της πολεμικής μηχανής τους. Ισως η πιο χαρακτηριστική είναι η Ρωσία, που πραγματικά κινητοποίησε και αξιοποίησε κάθε ίχνος εθνικού πόρου, ακόμη και καταστρέφοντάς τον. Οσο ο Ναπολέων
επέλαυνε στο εσωτερικό της χώρας τόσο ερχόταν αντιμέτωπος με ένα έρημο τοπίο, εγκαταλειμμένο από τους κατοίκους ακόμη και στις πόλεις και με καμένες τις καλλιέργειες και οτιδήποτε θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για να τραφούν οι στρατιώτες του και να συνεχίσουν να προχωρούν. Ηταν η τακτική της καμένης γης. Τηρουμένων των αναλογιών, η ίδια τακτική εφαρμόστηκε κάποια χρόνια μετά από τον Κολοκοτρώνη εναντίον των στρατιών του Δράμαλη πασά. Αλλά και κατά την οπισθοχώρηση του γαλλικού στρατού οι κάτοικοι των περιοχών, οπλισμένοι σχεδόν πρωτόγονα με τα αγροτικά εργαλεία τους και συνεπικουρούμενοι από ομάδες ένοπλων ατάκτων, επιτίθεντο διαρκώς. Ηταν άλλη μια μορφή λαϊκού στρατού. Και πάλι την ιδέα της αξιοποίησης και της τελευταίας ικμάδας των διαθέσιμων δυνάμεων απέναντι στον εχθρό την απαντούμε και στην Επανάσταση του 1821, ακόμη και
διά της βίας. Αφενός με το να σκοτώνουν οι πολεμιστές τους Οθωμανούς κατοίκους των χωριών των οποίων οι κάτοικοι δεν ήθελαν να μπουν στον Αγώνα. Ετσι, τους ανάγκαζαν να πολεμήσουν για να γλιτώσουν την εκδίκηση των οθωμανικών στρατιών. Αφετέρου με την εφαρμογή της επαναστατικής τρομοκρατίας που συμπυκνωνόταν στο περίφημο σύνθημα «Τσεκούρι και φωτιά στους προσκυνημένους» του Κολοκοτρώνη. Κάθε χωριό που οι κάτοικοί του προσκυνούσαν και δεν έμπαιναν στον Αγώνα θα ισοπεδωνόταν.
Οπως είπαμε, κι άλλοι αντίπαλοι του Ναπολέοντα ακολούθησαν τις μεθόδους του. Αυστριακοί και Πρώσοι εφάρμοσαν αντίστοιχα συστήματα στρατολόγησης. Οι Ισπανοί επιδόθηκαν σε έναν μεγάλο ανταρτοπόλεμο, ενώ και η Αγγλία κινητοποίησε το ναυτικό της για να προκαλέσει εμπορικό αποκλεισμό στη Γαλλία και να μπλοκάρει τον εφοδιασμό της ακόμη και με είδη πρώτης ανάγκης. Αυτό μάλιστα ευνόησε ιδιαίτερα τους εμπόρους του ελλαδικού χώρου. Στα πλοία τους είχαν ναυτικούς που γνώριζαν τα νερά της Μεσογείου και ήξεραν πώς να αποφεύγουν τα αγγλικά μπλόκα. Ετσι, έστησαν ένα μονοπωλιακό λαθρεμπορικό δίκτυο με τους Γάλλους, το οποίο έφερε μεγάλη οικονομική άνθηση και τεράστια κέρδη για τους εμπόρους. Σύμφωνα με πολλούς μελετητές, η λήξη των Ναπολεόντειων Πολέμων και η άρση του ναυτικού αποκλεισμού προκάλεσαν μεγάλη κρίση στην Ελλάδα λόγω της καταστροφής του μονοπωλιακού λαθρεμπορίου. Αυτό έστρεψε πολλούς προς την επανάσταση με στόχο να δημιουργηθεί ένα εθνικό κράτος με κανόνες που θα ευνοούσαν την ανάταξη του εμπορίου και άρα της οικονομίας, κάτι για το οποίο οι Οθωμανοί δεν έδειχναν κανένα ενδιαφέρον. Μάλιστα, για πολλούς εμπόρους, που μες στην κρίση βρέθηκαν με πολλά χρήματα στα χέρια τους και δεν είχαν πού να τα επενδύσουν, η δανειοδότηση της ελληνικής επαναστατικής διοίκησης αποτέλεσε καλή επενδυτική επιλογή. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο Κολοκοτρώνης έλεγε: «Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμην μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου».
«Βοναπαρτισμός», το νόημα ενός μοντέλου ηγεσίας
Η πολιτική κληρονομιά του Βοναπάρτη ασφαλώς αφορά και το πρότυπο της ηγεσίας του. Είναι αυτό που έμεινε να κωδικοποιείται ως «βοναπαρτισμός» και έχει στενή και ευρύτερη διάσταση.
Η στενή αφορά την προοδευτική ιδεολογία των μη πολιτικοποιημένων Γάλλων, ειδικά των μεσοαστών και των πλουσιότερων αγροτών, την οποία επέδειξαν μετά την πτώση του Ναπολέοντα και ακολούθως μέχρι την έλευση του Ναπολέοντα Γ΄, του οποίου η ήττα σημάδεψε το τέλος του θεσμού της βασιλείας στη Γαλλία. Λίγο μετά τον θάνατο του Ναπολέοντα ξεκίνησε μια τάση να εκλαμβάνεται και να παρουσιάζεται ως προστάτης των απλών ανθρώπων και πολιτική ιδιοφυΐα δίχως ταίρι. Ο αυταρχικός χαρακτήρας του καθεστώτος του ξεθώριαζε στις μνήμες και τις αξιολογήσεις. Εμενε η λάμψη ενός πρόσφατου παρελθόντος που είχε εκτείνει την πολεμική και πολιτική δόξα της Γαλλίας σε όλη την Ευρώπη. Από όλο αυτό το κλίμα επωφελήθηκε ο ανιψιός του Βοναπάρτη, Λουδοβίκος-Ναπολέων. Τον Δεκέμβριο του 1848 οι βοναπαρτιστές κατάφεραν να τον αναδείξουν στη θέση του προέδρου. Υποσχέθηκε πως το καθεστώς που εγκαθίδρυε θα ήταν περισσότερο φιλελεύθερο και θα απέφευγε τις πολεμικές εκστρατείες. Τελικά, τρία
1 Από το 1799 και για τα επόμενα 14 χρόνια στρατολογήθηκαν πάνω από 2 εκατομμύρια Γάλλοι. Λιθογραφία για τη στρατολογία το έτος II
2 Οι επονομαζόμενες «νέες ιδέες» αναβιώνουν το 1848. Αντιβοναπαρτική γελοιογραφία. Ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης δανείζεται τη στολή του θείου του
3 Ο Λουδοβίκος-Ναπολέων, ανιψιός του Βοναπάρτη, αιχμάλωτος του Βίσμαρκ στον γαλλοπρωσικό πόλεμο το 1871
4 «Bοναπαρτισμός, ενός ανδρός αρχή». Ολλανδική αφίσα εποχής για το απόλυτο κακό: «Επιτελάρχης των σκελετών, προστάτης της συνομοσπονδίας των απατεώνων, μεγαλόσταυρος της Λεγεώνας του Τρόμου, αρχιερέας του Εβραϊκού Συμβουλίου, αρχιπροφήτης των μουσουλμάνων, νεκροθάφτης του αγίου πατέρα βασιλιά της Ισπανίας, δολοφόνος του ευγενέστατου κι ενάρετου πρίγκιπα Engien και χιλιάδων άλλων, θησαυροφύλακας της λεηλασίας του κόσμου, αιματοβαμμένος νάρκισσος κι εμπρηστής» κ.ά.