«Ισότητα όλων ενώπιον του νόμου» με προσωπική επιμέλεια του Ναπολέοντα
Επιμέλεια Βασιλική Λάζου
Το δίκαιο» έγραφε ο καθηγητής Νομικής Τζέιμς Μπόιντ Ουάιτ (James Boyd White, 1973) «είναι ένας τρόπος για να διηγηθείς µια ιστορία πάνω σε ό,τι έχει συµβεί στον κόσµο». Οι αλλαγές που επέφερε η Γαλλική Επανάσταση στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική δομή της κοινωνίας αποτυπώθηκαν σε έναν νέο νομικό κώδικα. Ο «Αστικός Κώδικας του γαλλικού λαού» που ανακοινώθηκε στις 21 Μαρτίου 1804 και έμεινε γνωστός στην ιστορία ως «Ναπολεόντειος Κώδικας» από το όνομα του εμπνευστή του μεταρρύθμισε το γαλλικό νομικό σύστημα δίνοντας μόνιμη μορφή στα μεγάλα οφέλη της επανάστασης: ατομική ελευθερία, ελευθερία εργασίας, ελευθερία συνείδησης, λαϊκός χαρακτήρας του κράτους και ισότητα ενώπιον του νόμου. Το σκεπτικό του ήταν ότι ο νόμος που βασίζεται στην κοινή λογική και την ισότητα πρέπει να αντικαθιστά κάθε νόμο βασισμένο στη συνήθεια, την κοινωνική διαίρεση και στους βασιλικούς κανόνες. Η ηθική δικαιολόγηση για την ύπαρξή του δεν ήταν ότι προήλθε από τον Θεό ή κάποιον μονάρχη, αλλά ότι ήταν ορθολογικός και δίκαιος.
Εως τότε η Γαλλία δεν είχε ενιαίο σύνολο νόμων. Η νομοθεσία αποτελούνταν κυρίως από τοπικά έθιμα, εξαιρέσεις, προνόμια και ειδικούς χάρτες που χορηγήθηκαν από τους βασιλιάδες ή άλλους φεουδαρχικούς άρχοντες και πληθώρα νόμων, οι οποίοι, αν και ψηφίστηκαν, ουδέποτε εφαρμόστηκαν. Λίγο μετά την ανάληψη της εξουσίας ως πρώτος ύπατος, ο Ναπολέων έδωσε εντολή στον νομικό Ζαν-Ζακ Ρεζίς ντε Καμπασερέ (Jean-Jacques-Régis de Cambacérès), δούκα της Πάρμας, (τον οποίο διόρισε ως δεύτερο ύπατο) και στο κρατικό συμβούλιο να αναλάβουν το έργο της σύνταξης ενιαίου κώδικα.
Συνοπτικό απόσταγμα της «γραπτής λογικής» σε γλώσσα απλή
Εδειξε μάλιστα ιδιαίτερο προσωπικό ενδιαφέρον, καθώς σε πολλές από τις συζητήσεις του συμβουλίου προήδρευσε ο ίδιος στις συνεδριάσεις. Καλά εξοικειωμένος με τη γεωμετρία από την εκπαίδευσή του στο πυροβολικό, ονειρευόταν «να μειώσει όλη τη νομοθεσία σε απλές γεωμετρικές γραμμές». Ο νέος κώδικας συντάχτηκε σε απλή γλώσσα, αποφεύγοντας την ειδική νομική ορολογία, ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητός από τον μέσο Γάλλο πολίτη και παράλληλα απλοποίησε σημαντικά το ισχύον νομικό πλαίσιο της εποχής. Πρόκειται για ένα αξιοθαύμαστα σαφές και συνοπτικό απόσταγμα της «γραπτής λογικής» και των αρχών του ρωμαϊκού δικαίου, όπως είχαν αναπτυχθεί στη Γαλλία.
Ο Ναπολεόντειος Κώδικας χωριζόταν σε τρία μέρη.
• Το πρώτο, τα «Πρόσωπα», αφορούσε θέματα πολιτικών δικαιωμάτων, γάμου, σχέσεων, μεταξύ των οποίων και των γονέων και των παιδιών, κ.λπ. • Το δεύτερο μέρος είχε τίτλο «Αγαθά και διάφορες τροποποιήσεις στην ιδιοκτησία»
• Tο τρίτο μέρος, «Διάφοροι τρόποι κτήσης κυριότητας», καταπιανόταν με την κληρονομιά, τον γάμο και τα δικαιώματα ιδιοκτησίας των γυναι
κών εν γένει. Σε όλους τους άντρες πολίτες χορηγήθηκαν ίσα δικαιώματα βάσει του νόμου, καθώς και το δικαίωμα της θρησκευτικής διαφωνίας, αλλά η δουλεία στις αποικίες ξαναέγινε νόμιμη.
Ο κώδικας έδινε ισχυρές εγγυήσεις για τα δικαιώματα των πατέρων και των συζύγων, χορηγώντας μόνο περιορισμένα νομικά δικαιώματα στις γυναίκες και στα παιδιά εκτός γάμου. Διατήρησε το διαζύγιο, αλλά μεταξύ άλλων όριζε ότι οι παντρεμένες γυναίκες δεν μπορούσαν να δημοσιεύσουν βιβλία ή άρθρα χωρίς την άδεια του συζύγου τους – διάταξη που δεν καταργήθηκε επισήμως και πλήρως μέχρι το 1965. Ταυτόχρονα, προστάτευε τα περιουσιακά στοιχεία.
Τέθηκε σε ισχύ το 1804 σε όλες
τις περιοχές που έλεγχε η Γαλλία. Το 1807 μετονομάστηκε σε Ναπολεόντειο Κώδικα (Τεκμήριο 1). Με την πάροδο των ετών υπέστη αρκετές τροποποιήσεις, αλλά οι βασικές αρχές διατηρούνται έως σήμερα, δικαιώνοντας τη ρήση του εμπνευστή του από το νησί της εξορίας του ότι «Πραγματική τιμή και δόξα για μένα δεν είναι το γεγονός ότι κέρδισα σαράντα μάχες, αφού το Βατερλό θα διαγράψει την ανάμνηση τόσων νικών. Αυτό που ουδέποτε θα διαγραφεί και θα ζήσει αιώνια είναι ο Αστικός μου Κώδικας». Ενδεικτικό, άλλωστε, είναι ότι αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους ανάλογους κώδικες του Βελγίου, του Κεμπέκ στον Καναδά, της Ολλανδίας, της Ισπανίας, της Πορτογαλίας, της Αιγύπτου, ορισμένων κρατών της Νότιας Αμερικής και της πολιτείας Λουιζιάνα των ΗΠΑ.
Κονκορδάτο με τον πάπα. Ελευθερία λατρείας σε λαϊκό κράτος
Μια από τις πρώτες πράξεις του Ναπολέοντα όταν ανέλαβε το αξίωμα της υπατείας ήταν η αποκατάσταση και η ρύθμιση των σχέσεων του γαλλικού κράτους με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, μια σχέση που είχε διαρραγεί με τη Γαλλική Επανάσταση. Στις 15 Ιουλίου 1801 μέσω των διορισμένων πληρεξουσίων τους ο ποντίφικας Πίος VII και ο πρώτος ύπατος της Γαλλικής Δημοκρατίας συμφώνησαν, προς όφελος της θρησκείας όσο και της διατήρησης της εσωτερικής ειρήνης, ότι η ρωμαιοκαθολική και αποστολική θρησκεία αποτελούσε θρησκεία της μεγάλης πλειονότητας των Γάλλων πολιτών. Ο ποντίφικας αναγνώριζε ότι η προαναφερόμενη θρησκεία προήλθε και παρέμενε το μεγαλύτερο και φωτεινότερο αγαθό από την καθιέρωση της καθολικής λατρείας στη Γαλλία λόγω και της ενάσκησης των καθηκόντων από τους φορείς της δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα αυτό που γινόταν αποδεκτό με το Κονκορδάτο ήταν η ελευθερία της λατρείας και ο λαϊκός χαρακτήρας του κράτους. Αφενός ο πάπας αναγνώριζε (φωτογρα
φία 1) το νέο επισκοπικό σύστημα στη Γαλλία και αφετέρου υποχωρούσε το αντικληρικαλιστικό πνεύμα του Διαφωτισμού και της επανάστασης. Ακόμη πιο σημαντικό ήταν ότι ο Ναπολέων εμφανιζόταν σε διεθνές επίπεδο ως προστάτης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, παίρνοντας τον ρόλο αυτό από τους Αψβούργους.
Τα κύρια άρθρα του Κονκορδάτου, όπως ονομάστηκε η συμφωνία αυτή, ήταν τα ακόλουθα
Αρθρο 1: Η Ρωμαιοκαθολική και Αποστολική θρησκεία θα ασκείται ελεύθερα στη Γαλλία. Η λατρεία της θα είναι δημόσια και σύμφωνα με τους κανονισμούς της αστυνομίας τους οποίους έχει καθορίσει η κυβέρνηση προς όφελος της δημόσιας ειρήνης.
Αρθρο 2: Η Αγία Εδρα, σε συνεργασία με την κυβέρνηση, θα προβεί σε νέα οριοθέτηση των γαλλικών μητροπόλεων.
Κυριακάτικη προσευχή. «Ο Θεός ας σώζει τη δημοκρατία»
Αρθρο 3: Η Αγιότητά του θα διακηρύξει στους προκαθήμενους της γαλλικής επισκοπής ότι προς όφελος της ειρήνης και της ενότητας αναμένει από αυτούς κάθε θυσία, ακόμη και εις βάρος των συμφερόντων τους. Εάν έπειτα από αυτή την προτροπή αρνηθούν αυτήν τη θυσία που απαιτείται για την ευημερία της εκκλησίας (άρνηση όμως την οποία δεν αναμένει η Αγιότητά Του), ανατίθεται στην κυβέρνηση ο διορισμός νέων επισκόπων των μητροπόλεων.
Αρθρο 8: Στην προσευχή θα αναφέρονται στο τέλος της θείας λειτουργίας σε όλες τις καθολικές εκκλησίες στη Γαλλία οι φράσεις «Ο Θεός ας σώζει τη δημοκρατία» [Domine, fac salvam Rempublicam] και «Ο Θεός ας σώζει τους υπάτους» [Domine, salvos fac Consules].
Αρθρο 13: Η Αγιότητά Του, προς όφελος της ειρήνης και ομαλής αποκατάστασης της καθολικής θρησκείας, δηλώνει ότι ούτε αυτός ούτε οι διάδοχοί του δεν θα διαταράξουν με κανέναν τρόπο όσους έχουν αποκτήσει απαλλοτριωμένες εκκλησιαστικές περιουσίες και ότι ως εκ τούτου η κυριότητα αυτών των ιδιοκτησιών, τα δικαιώματα και οι πρόσοδοι που τους αποδίδονται θα παραμείνουν εξ ολοκλήρου στην κατοχή τους ή στα δικαι
ώματα των νόμιμων διαδόχων τους.
Αρθρο 16: Η Αυτού Αγιότης αναγνωρίζει ότι ο πρώτος ύπατος της Γαλλικής Δημοκρατίας έχει τα ίδια δικαιώματα και προνόμια που απολάμβαναν οι προηγούμενες κυβερνήσεις
Ενας γελοιογράφος στο payroll, πιο επικίνδυνος από στρατηγούς
O Τζέιμς Γκίλρεϊ «έκανε περισσότερα για την ήττα μου από όλους τους στρατούς της Ευρώπης μαζί» φέρεται να είπε ο Ναπολέων στην εξορία του στην Ελβα. Πράγματι οι γελοιογραφίες συνιστούν ισχυρό πολιτικό εργαλείο. Η σύγχρονη με τη γαλλική επανάσταση και τους Ναπολεόντειους Πολέμους βρετανική κυβέρνηση του Ουίλιαμ Πιτ του Νεότερου είχε πλήρη επίγνωση της δύναμης της σάτιρας και έβαλε κρυφά στη μισθοδοσία τον Γκίλρεϊ από το 1797.
Ο Βρετανός σκιτσογράφος, παρά το γεγονός ότι δεν είχε δει ποτέ τον Ναπολέοντα με σάρκα και οστά, σχεδίασε τόσο ισχυρές εικόνες γι’ αυτόν που διαιώνισαν τον μύθο μιας ολόκληρης προσωπικότητας. Ο Γάλλος αυτοκράτορας έγινε γνωστός ως κακομαθημένος ανθρωπάκος που αντιστάθμισε την έλλειψη ύψους αναζητώντας δύναμη, πόλεμο και κατάκτηση. Το «ναπολεόντειο κόμπλεξ», η ιδέα ότι άντρες μικρού αναστήματος το αντισταθμίζουν με υπέρμετρη επιθετικότητα, έλαβε το όνομά της από αυτόν.
Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο Ναπολέων δεν απείχε από το μέσο ύψος. Καθώς συχνά περιβαλλόταν από την αυτοκρατορική φρουρά, η οποία ήταν γενικά ψηλή, η αντίληψη του μικρού αναστήματός του εδραιώθηκε. Σύμφωνα με τον Γκίλρεϊ, τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά του Ναπολέοντα
περιλάμβαναν ένα τεράστιο καπέλο με τρίχρωμο λοφίο, ένα τρίχρωμο φύλλο και μια τεράστια σφαίρα ή τεράστια σπιρούνια στις μπότες του. Τα υπερμεγέθη ρούχα του τον γελοιοποιούσαν, καθώς αυτός φαινόταν πολύ μικρός για τις παγκόσμιες φιλοδοξίες του.
Το 1803 ο Ναπολέων συγκέντρωσε πάνω από 100.000 στρατό για να εισβάλει στην Αγγλία. Υπό το φως αυτής της τρομακτικής προοπτικής ο Γκίλρεϊ δημιούργησε ένα από τα μεγαλύτερα κληροδοτήματά του: τον μύθο του «Little Boney» (ο μικρός «Μπόνι» Βοναπάρτης). Η πιο γνωστή σειρά γελοιογραφιών του κυκλοφόρησε εκείνη την περίοδο. Απεικόνιζε τον Βρετανό βασιλιά Γεώργιο Γ΄ να απευθύνεται σε έναν λιλιπούτειο Ναπολέοντα. Η εικόνα ήταν εμπνευσμένη από το βιβλίο του Τζόναθαν Σουίφτ «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ». Στην πιο διαδεδομένη από αυτές (Τεκμήριο 3) ο βασιλιάς Γεώργιος Γ΄ λέει στον δήθεν μικρό Ναπολέοντα:
«Μικρέ μου φίλε, έχεις βγάλει έναν εξαίσιο πανηγυρικό λόγο για τα κατορθώματά σου. Αλλά σύμφωνα με όσα έχω μάθει από τους γνωστούς σου και απ’ τις απαντήσεις που έχεις δώσει, έχω καταλήξει ότι είσαι ένα απ’ τα πιο ολέθρια και αποκρουστικά ερπετά που δημιούργησε ποτέ η φύση
Είναι εντυπωσιακό ότι ακόμη και σήμερα οι περισσότεροι Βρετανοί υποστηρίζουν ότι ο τίτλος «Μέγας» δεν αρμόζει στον «μικροκαμωμένο Μπόνι» και συνεχίζουν να τον θεωρούν φανατικό και να τον περιγελούν για το μικρό του ανάστημα. (φωτο
γραφία 2) Σε αυτό το πλαίσιο προστέθηκαν «αποκαλύψεις» από το βρετανικό κανάλι Channel 4 σχετικά με το εξίσου μικρό μέγεθος του αυτοκρατορικού πέους.