Eens moet die vrede in de wereld toch aanbreken?
Op gezette tijden heeft Johan de Boose het met zijn kinderen over de toestand van de wereld. In een van de laatste gesprekken schrok hij van de angst in hun stem. De toekomst was bang voor de toekomst.
Enkele keren per jaar heb ik een afspraak met de toekomst. De toekomst en ik treffen elkaar op een plek ergens in de wereld. Ik herinner me een middag in de Pasternak, een oud Russisch restaurant in Berlijn waar portretten aan de wand hingen van schrijvers die door de roergangers van de Sovjet-Unie te gronde waren gericht. Het was januari 2022, een maand voordat Oekraïne veranderde in een hel. Mijn zoon, mijn dochter en ik zaten rond de tafel met warme witte wijn. We praatten over de conditie van de wereld.
Europa is zwak en ziek, zeiden we. De Brexit toonde de craquelures in de EU aan. Moedertje Merkel had het toneel verlaten. We beklaagden het kreunende Midden-Europa. Er was de neverending story van de klimaatcrisis. Er waren vluchtelingen die hoopten op een warm maar vergeefs welkom. De VS balanceerden tussen dementie en waanzin. De burger schreeuwde om leiderschap. De kloof tussen de burger en de politiek was ijzingwekkend diep.
Europa, zeiden we, is een mild, begripvol, open, historisch bewust, voornaam oudje, dat niet houdt van bullebakken. Intussen rechtte Rusland de rug, klaar voor de sprong. Europa, zeiden we, lijkt een immens koffiehuis waar iedereen zit te lurken aan macchiato met gebak, terwijl buiten de vrieskou tekeergaat. We bestelden nog een drankje. We grabbelden in de geschiedenis. We filosofeerden over hoe oorlogen vroeger waren begonnen.
We zetten ons gesprek voort in Rijeka, Kroatië, in het najaar van 2022. Oekraïne was aan zijn negende maand in de hel toe. We probeerden de geschiedenis te begrijpen aan de hand van de wetenschap. Kent u het bifurcatiepunt? Zalig de onwetenden, ik had geen idee, het is nochtans eenvoudig. Mijn zoon legde het me uit: het bifurcatiepunt gaat over wat er gebeurt met een systeem dat in onbalans is geraakt.
We zaten in een mooie oude Belgische bar op de kade van Rijeka, we bestelden Duvel en kregen Grimbergen, want dat is toch hetzelfde, beweerde de ober, ondanks ons vakkundig protest. Ieder levend systeem dat niet
langer in evenwicht kan blijven, zei mijn zoon, reageert met een tijdelijk verval van orde naar chaos.
Ilya Prigogine, chemicus en onderzoeker van chaos, een Belg met Russische roots, noemde dat beslissende punt het bifurcatiepunt. Hij kreeg er een Nobelprijs voor in 1977. Kort door de bocht betekent het: uiteengevallen systemen organiseren zich weer op een hoger niveau of op een lager niveau. Alleen die twee mogelijkheden bestaan, zei mijn zoon.
Ik zei, met een blik op de toekomst: de wereld gaat ofwel de debiele kant op ofwel de waanzinnige kant. Prigogines boek waarin dit allemaal beschreven staat heet Het einde der zekerheden. De Russische geleerde kon geen enkele wetmatigheid herkennen die aangaf in welke richting een systeem zich zou bewegen.
Alles kantelt
Ik zei, in navolging van Ilya Prigogine en zijn chaostheorie: de wereld gaat ofwel de debiele kant op ofwel de waanzinnige kant
Vervolg van ons gesprek in Parijs, voorjaar 2023. Oorlogsdag 366 in Oekraïne. De enige zekerheid is: het wordt allemaal nog erger. We zaten in een mooi oud Joods restaurantje en werden bediend door een buitengewoon aardig koppel dat opeens sympathie bleek te koesteren voor het nurkse Le Pen-kamp, dat de klok 50 of zelfs 75 jaar zou willen terugdraaien. De wereld was inmiddels nog waanzinniger geworden. Alles kantelde, het kon de goede kant opgaan of de penibele kant. Er waren nog altijd geen zekerheden. Ik luisterde naar de visie van mijn kinderen, de vertegenwoordigers van de toekomst. Ik schrok van de angst in hun stem. De toekomst was bang voor de toekomst.
We pakten de draad van ons gesprek weer op in Napels, najaar 2023. Oekraïne was synoniem met meer dan anderhalf jaar dood en vernieling. In Israël begon een genocide die we geen genocide mochten noemen, omdat een volk dat ooit zelf het slachtoffer was geweest van een genocide het alleenrecht op het woord genocide opeiste. In de media wemelde het inmiddels van synoniemen voor oorlog, die we geen oorlog mochten noemen.
We stonden op het dakterras van het koninklijk paleis en keken naar de Vesuvius. Men vreesde voor een megauitbarsting. Niet van de Vesuvius, dat was een kleintje – Pompeï was een bagatel in vergelijking met wat er nu zou gebeuren. De Campi Flegrei zou uitbarsten, een supervulkaan. Uit voorzorg werden er al mensen geëvacueerd. Sommigen schudden het hoofd: rampen horen bij het leven. Wij, op het dak van het mooie koningshuis, dansten letterlijk op de vulkaan. De toekomst vierde haar eigen einde.
Broze kersenbloesems
Ons gesprek blijft voortduren. Anno nu. We bevinden ons op een van de schiereilanden van Japan, voorjaar 2024, onder de broze kersenbloesems, symbool van sterfelijkheid. Inmiddels begint Oekraïne aan het derde jaar armageddon. Israëls genocide is ook al een half jaar oud, binnenkort is de kaalslag compleet.
We logeren in een mooie oude tempel in Koyasan, de bakermat van het Japanse boeddhisme. De lampions op de begraafplaats met 200.000 graven leiden ons naar de pionier van de verlichting. We zeggen tegen elkaar: verlichting is het enige wat de wereld mist. Hier, onder de kersen, in de serene tuinen, leeft een millennia oud besef dat het ook anders kan.
Terwijl de mantra van de monniken weerklinkt, zie ik op mijn telefoon de keurige kale kop van Andrej Sidorov, professor aan de Moskouse Universiteit en academische roerganger, die meldt dat Rusland het momentum niet mag missen om van Europa een hongerlijdend, koud, arm, vuil en arm continent te maken en totaal te ontwrichten door een Vesuvius van vluchtelingen uit Oekraïne te creëren. Europa zou een toonbeeld worden van onbalans. Het bifurcatiepunt was bereikt.
Later in het woud van Yoshino Kumano, waar ik naar eeuwenoude bomen kijk die lijken op voorhistorische dieren, vraag ik me af waar en wanneer mijn volgende afspraak met de toekomst zal zijn. En hoe vredevol de wereld er dan aan toe zal zijn, want eens moet het toch gebeuren. Eens moet die toekomst toch aanbreken. *