Stille schilders
Ilse D’Hollander maakt postuum furore
De gestrekte rechterarm in een schuine hoek naar de hemel, de handpalm naar beneden, terwijl de woorden Sieg Heil (leve de overwinning) of Heil Hitler (leve Hitler) worden uitgesproken. Er zijn maar weinig gebaren die – ook tachtig jaar na het begin van de Tweede Wereldoorlog – evenveel emotie losweken als de Hitlergroet. Vorige week nog werden in Gent graffiti verwijderd die verwezen naar de zaak-Chovanec, waarbij een politieagente de Hitlergroet bracht terwijl haar collega’s de Slovaakse man met geweld in bedwang hielden. De reden? De afgebeelde nazigroet was te provocerend, vond de stad.
Ook het nieuwe boek van moraalwetenschapper Gie van den Berghe (75) windt er geen doekjes om. ‘Sieg Heil!’ prijkt in grote letters op de cover. ‘“Dit boek zal niet op mijn salontafel belanden”, las ik in een bespreking’, zegt Gie Van den Berghe. ‘Terwijl ik met die expliciete titel vooral de boodschap wil geven: denk na. Daarom ook staat de foto erbij van kinderen die de Hitlergroet lijken te brengen, maar als je goed kijkt, zie je dat ze in werkelijkheid een groet brengen aan de Amerikaanse vlag.’
In tegenstelling tot wat je zou kunnen denken, hebben de nazi’s de groet niet uitgevonden. Wanneer duikt hij voor het eerst op?
‘Men beweert dat het de saluto romano is, de Romeinse groet. Je ziet hem ook in films als Ben-Hur of Quo vadis. Maar er is geen enkel geschrift of afbeelding uit die tijd waarop die groet terug te vinden is. Hij bestond toen gewoon niet.’
‘Hij duikt voor het eerst op in 1784 in het schilderij De eed van de Horatii van Jacques-Louis David. Dat schilderij werd wereldberoemd via het Salon van Parijs en zo waaide het handgebaar over naar de
Verenigde Staten, waar het in allerlei theaterstukken en grootse shows over het oude Rome opdook. Zo werd de groet een begrip en werd hij met terugwerkende kracht in de Romeinse geschiedenis geprojecteerd.’
In de Verenigde Staten hoorde het gebaar decennialang bij de groet aan de vlag.
‘Tot in 1942 zelfs, toen de Amerikanen al betrokken waren in de Tweede Wereldoorlog. Nu wordt het vaak voorgesteld alsof die vlaggengroet altijd met de hand op het hart gebeurde – zoals dat vandaag het geval is – maar niets is minder waar. In het begin was het een groet met gestrekte arm naar de Stars and Stripes, net zoals de Hitlergroet dus.’
Wanneer werd de groet een fascistisch symbool?
‘De fascistische dichter Gabriele d’Annunzio verwerkte die saluto romano in het scenario van de film Cabiria in 1914. Kort na de Eerste Wereldoorlog heroverde D’Annunzio met nationalistische geestesgenoten Fiume, een Italiaanse stad die toen aan Joegoslavië was toegewezen. Daar lanceerde hij de groet politiek. De Italiaanse dictator Mussolini nam hem over in 1920. Hitler volgde in 1924 en maakte hem eerst verplicht voor alle partijleden en vanaf 1933 voor alle Duitsers.’
Wat trok Hitler en Mussolini er zo in aan? ‘Elke groep heeft symbolen nodig waarmee de leden zich identificeren. Samen met het hakenkruis moest de nazigroet bijdragen aan de herkenbaarheid van het bewind. Dat zie je nu nog, zeker in dictatoriale regimes. Maar tegelijk werden ze aangetrokken door de vergelijking met het Romeinse keizerrijk. Zij wilden zich met hen identificeren omdat ze hetzelfde wilden doen: de wereld overheersen.’
Ook katholieke jeugdbewegingen gebruikten de Romeinse groet. In uw boek toont u onder meer de foto van een Limburgse jeugdbeweging die met gestrekte arm de kerkelijke overheid groet.
‘Opperscout Baden-Powell, een conservatieve en nationalistische man, heeft de groet aanvankelijk ook gelanceerd bij de Scouts – samen met het hakenkruis trouwens, wat een oeroud embleem was. Tot sommigen vonden dat dat niet meer kon. Maar voor de jeugdbewegingen die de groet brachten, was het gewoon een mooi gebaar. Dat een – op dat moment nog onbeduidende – nazipoliticus in Duitsland die groet óók gebruikte, was voor hen geen reden om hun gebruik af te zweren.’
Als we daar nu naar kijken, ziet dat er nogal fout uit.
‘Absoluut. Dat probeer ik aan te tonen met mijn boek: hoe onze hedendaagse perceptie het verleden verminkt. Want ondanks alles wat ik nu weet, heb ook ik nog steeds grote moeite om die groet los te koppelen van het nazitijdperk. Dat de groet onherroepelijk gekaapt is door de fascisten, zie je duidelijk op de Olympische Spelen in Berlijn in 1936. Daar groeide het besef dat de olympische groet verdacht veel overeenkomsten vertoonde met de nazigroet. Een aantal landen heeft daar beslist om de olympische groet niet meer te brengen omdat ze niet de indruk wilden wekken het naziregime goed te keuren.’
Onder Hitler was de nazigroet niet alleen verplicht, er waren ook wetten die bepaalden hoe hij gebracht moest worden?
‘In de wet stond bijvoorbeeld dat wie door amputatie geen rechterarm meer had, zijn linkerarm mocht gebruiken. Ongelofelijk toch. En als er ergens te weinig bewegingsruimte was, mocht je om ongelukken te vermijden groeten met ingetrokken arm, alsof je een plateau met glazen droeg. Hitler zelf deed dat trouwens meestal, alleen bij plechtigheden bracht hij de gestrekte groet uit.’
Lachen met de groet kon je duur te staan komen. In uw boek schrijft u: ‘In 1934 waren op enkele jaarmarkten chimpansees te bewonderen die de Hitlergroet brachten. De dresseurs werden gearresteerd en de chimpansees afgemaakt.’
‘Er werd nochtans wel gespot, maar men was altijd voorzichtig waar en tegen wie men dat deed. Een populair grapje was bijvoorbeeld “Drei Liter” (drie liter, red.) zeggen in plaats van “Heil Hitler”. Of men zei: “Goed dat hij de oorspronkelijke naam van zijn vader niet behouden heeft, anders moesten we Heil Schicklgruber zeggen”. Er werd dus toch wel mee gelachen, hoewel daar fameuze straffen op stonden.’
In de nasleep van de zaakChovanec, waarbij een agente de Hitlergroet bracht, gingen er stemmen op om het gebaar in België bij wet te verbieden. Goed idee?
‘Persoonlijk lijkt me dat niet zinvol, want dingen die je verbiedt, gebeuren daarna meestal gewoon stiekem.’
Is het taboe dat nog steeds op de Hitlergroet rust terecht, volgens u?
‘Ik begrijp niet dat de nationale vlaggen van bijvoorbeeld de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk maar ook van ons land, niet als veel verderfelijker gezien worden dan de Sieg Heil-groet. Historici en ethici zijn het er immers grotendeels over eens dat in naam van die vlaggen en het kolonialisme nog veel meer mensen zijn afgemaakt, onderworpen en tot slaaf gemaakt. Daarom: ik begrijp niet dat een vlag als de Stars and Stripes nog gegroet wordt.’
Dat verandert toch niets aan de ongekende wreedheid en brutaliteit van de nazi’s?
‘Dat klopt. Maar mijn punt is: we focussen graag op de naziperiode omdat het ons vrijpleit. We storen ons 80 jaar na het begin van de Tweede Wereldoorlog wel nog steeds aan de Sieg Heil-groet maar intussen gebeuren er opnieuw onmenselijke dingen en kijken we opnieuw weg.’
‘In de wet stond dat wie door amputatie geen rechterarm meer had, zijn linkerarm mocht gebruiken’