Hoe een Gentenaar de Amerikaanse droom beleefde
De Gentse Amerikaan Leo Baekeland was onderzoeker en ondernemer in één. Hij vond onder meer het eerste synthetisch gemaakte plastic uit en boerde daar niet slecht mee. Historicus Joris Mercelis schreef er een boek over.
In de VS werd hij geëerd als de ‘father of plastics’. Leo Baekeland (1863-1944) prijkte op de cover van Time Magazine in september 1924, hij kreeg verschillende eredoctoraten en mocht op visite bij president Calvin Coolidge. Niet slecht voor een man van Vlaamse komaf.
Baekeland zag het licht in een bescheiden Gents gezin. Zijn vader was schoenmaker-herbergier, zijn moeder huisbediende. Dankzij een studiebeurs kon hij na de middelbare school voortstuderen aan de Universiteit van Gent, waar hij op zijn 21ste zijn doctoraatstitel in de scheikunde haalde. In 1889 emigreerde hij met zijn vrouw naar de VS. Baekeland ontpopte zich er als uitvinder-ondernemer, een combinatie die opgang maakte en naadloos aansloot bij het technologische vooruitgangsgeloof van de tijd.
De historicus Joris Mercelis schreef een boek over de wereldbekende Belg. ‘Het is een herwerking van mijn doctoraat aan de UGent’, vertelt Mercelis via Zoom vanuit Baltimore, waar hij werkt aan de Johns Hopkins Universiteit. ‘Ik wilde zijn figuur benaderen als typerend voor de verwevenheid van wetenschap en industrie, die in het begin van de twintigste eeuw sterker werd. Zijn werk raakt ook belangrijke aspecten als patenten en intellectuele eigendom. Die notie alleen al, dat een idee een bezit kon zijn zoals een huis, was toen nieuw voor veel wetenschappers. Ontdekkingen in wetenschappelijke tijdschriften publiceren was een van de manieren voor Baekeland en zijn tijdgenoten om die voor zichzelf te kunnen claimen.’
Biljartballen
Leo Baekeland verkreeg vanaf 1908 tientallen patenten op zijn fenolhars. Hij noemde dat bakeliet, naar zichzelf. Bakeliet geldt als de eerste synthetisch gemaakte plastic. De stof bleek uitstekend bestand tegen hitte, vocht en chemicaliën en geleidt bovendien geen elektriciteit. Ze werd meteen gretig gebruikt als isolerend materiaal in kabels en apparaten.
Al snel vond bakeliet zijn weg naar het brede publiek in uiteenlopende gebruiksvoorwerpen: telefoons (van die massieve zwarte met een draad eraan), schrijfmachines, sigarenhouders, gitaren, bestek, biljartballen … tot juwelen en andere kunstige objecten toe. Er werden art-decolampen en bijzettafeltjes uit gefabriceerd die gezien mogen worden.
Maar de Gentenaar kon meer op zijn palmares schrijven dan bakeliet alleen. Hij vond ook een revolutionair fotopapier uit: Velox. Ook op het vlak van elektrolyse verrichtte hij innovatief werk. Kun je hem met de al even veelzijdige Thomas Edison vergelijken? ‘Ze hebben allebei baanbrekende uitvindingen gedaan’, zegt Mercelis. ‘Maar in tegenstelling tot Edison bleef Baekeland toch meer een van de serieuze wetenschappers. Die hadden het wat moeilijk met Edison die persconferenties vol spektakel gaf, in plaats van zijn bevindingen in een tijdschrift te publiceren.’
‘Financiële overwegingen speelden een belangrijke rol in Baekelands carrière, maar hij wilde zeker ook door zijn vakgenoten erkend worden als de “eerste”’
Joris Mercelis
Historicus
Nostalgie
Zijn uitvindingen legden Baekeland geen windeieren. Eerst verkochten hij en zijn partners het bedrijf dat Velox maakte aan Eastman Kodak, wat 750.000 dollar opbracht, toen een enorm bedrag. Op het einde van zijn carrière werd hij nog veel rijker na de overname van zijn Bakelite Corporation door Union Carbide. ‘Financiële overwegingen speelden een belangrijke rol in zijn carrière maar hij wilde zeker ook door zijn vakgenoten erkend worden als de “eerste”. In beide opzichten kwamen patenten goed van pas.’
In het begin van de twintigste eeuw werd bakeliet ingehaald als een wonderproduct. Vandaag, een eeuw later, hangt er aan kunststoffen een reukje van afval en plastic soup. Hoe zou de grondlegger daar tegenaan gekeken hebben? ‘Hij was best kritisch voor de consumptiecultuur die in de jaren 20 van de vorige eeuw om zich heen greep’, zegt Mercelis. ‘Zijn voorkeur ging naar ernstige, nuttige toepassingen. Wegwerpspullen als plastic verpakkingen en zakjes pasten daar volgens mij niet in.’
Bakeliet wordt vandaag nog gemaakt en gebruikt. Voor auto-onderdelen komt het als hittebestendig en vormvast materiaal goed van pas. De samenstelling ervan is verbeterd, onder meer door toevoeging van glasvezel. Het is nu minder broos. In veel toepassingen in het dagelijkse leven is het wel wat uit beeld verdwenen. Telefoons en radiotoestellen bestaan nu uit andere kunststoffen. Tegelijk hebben oude spullen in bakeliet een nostalgische waarde gekregen. Mercelis: ‘Je hebt verstokte verzamelaars die elkaar vinden op rommelmarkten en op eBay.’
In 1897 verkreeg Baekeland het Amerikaanse staatsburgerschap. ‘De Amerikanen konden hem goed gebruiken om hun prestige op te krikken want tot dan waren vele chemische doorbraken van Duitse makelij.’ Tegelijk zong de Gentenaar zelf volmondig de lof van zijn nieuwe vaderland. ‘Op een manier die je wel vaker bij geslaagde immigranten ziet. Hij was ervan overtuigd dat zijn afkomst er in de VS niet toe deed. Hij beleefde er zijn American dream.’