De sprookjes van sir David, prachtig in beeld gebracht

David Attenborough verraadt de levende wereld waarvan hij houdt. GEORGE MONBIOT ziet de presentator laksheid, verwarring en onwetendheid stichten.

Willens en wetens een vals beeld van de wereld scheppen, dat is erg. Het is nog erger als de BBC het doet en zeker met ‘de meest vertrouwde man van GrootBrittannië’ als presentator. En toch houdt David Attenborough, zoals uit een recent interview in The Observer blijkt, vast aan zijn standpunt dat een waarachtige voorstelling van de milieuproblematiek ‘de mensen doet afhaken’.

Dynasties, Attenboroughs nieuwe reeks, zal gewag maken van de druk op de dieren in het wild, maar hij maakt duidelijk dat hij de problemen zal relativeren. Dat niet doen, zegt hij, zou getuigen van ‘bekeringsijver’ en ‘alarmisme’. Zijn serie wordt ‘een aangename afwisseling van het politieke landschap dat meestal ons denken domineert’. In het licht van de verbijsterende snelheid waarmee de dierenpopulaties die hij toont verdwijnen, samen met de meeste andere levende systemen van de planeet – en terwijl de televisiemedia die realiteit schandelijk verzwijgen – vind ik dergelijk escapisme ongepast en onverantwoord.

Ons de harde waarheid vertellen over wat er met de wereld gebeurt, hoe onaangenaam dat ook kan zijn, getuigt niet van bekeringsijver of alarmisme. Ik denk evenmin dat als je de wonderen van de natuur toont, dat automatisch tot milieuactie leidt, zoals de producer van Dynasties beweert. Het zou zelfs een averechtse uitwerking kunnen hebben.

Sporen van verwoesting

Sinds vele jaren tonen natuurfilms ons een ongerepte, levende wereld. Ze scheppen een indruk van veiligheid en overvloed, zelfs in ecologische rampgebieden. De camera stelt ons gerust dat er nog uitgestrekte wildernissen bestaan waar de fauna het goed stelt. Dat leidt tot laksheid, niet tot actie.

Je kunt die dingen niet passief doen. Natuurfilmers die ik ken, vertellen me dat het elk jaar moeilijker wordt om beelden te maken van wat een ongerept ecosysteem lijkt. Ze moeten hun camera’s almaar zorgvuldiger opstellen om de sporen van verwoesting niet te zien, ze moeten verder reizen om de paradijzen te vinden die ze tonen. Ze weten – en hebben het er vaak erg moeilijk mee – dat ze een leugenachtig verhaal vertellen, een sprookjeswereld portretteren die ons overtuigt dat alles goed gaat, midden in een existentiële crisis. Terwijl veel mensen nu vrij goed over de natuur geïnformeerd zijn, in grote mate dankzij David Attenborough, blijven we verbazend onwetend over haar lot.

Wat Attenboroughs opmerkingen bijzonder vreemd maakt, is dat de laatste aflevering van zijn serie Blue planet II nog maar een jaar geleden een enorme inspanning uitlokte om de plasticvervuiling te bestrijden. Hoewel het programma een knoeiboel maakte van het vraagstuk, bewees de respons dat het publiek belust is op informatie over de milieucrisis en er dringend iets aan wil doen.

‘Toch geen milieureeks?’

Sinds 1985, toen ik op de dienst werkte die de meeste van zijn programma’s maakte, zeur ik bij de BBC om de milieurealiteit te tonen zoals ze is, vaak tevergeefs. In 1995 werkte ik maandenlang met een producer aan een nieuw idee voor een milieureeks. De producer kwam geschokt terug van zijn vergadering met de directeur van de zender. ‘Hij keek naar de titel en vroeg: “Gaat het over het milieu?” Ja, zei ik. En hij: “Ik werk al twee jaar om het milieu van deze klotezender te krijgen. Waarom kom jij verdomme weer met dat milieu?”’

Later ontdekte ik dat dit een typisch antwoord was. De leiding was niet onverschillig. Ze was actief vijandig. Als u mij vraagt wie meer heeft gedaan om de milieuactie in GrootBrittannië te dwarsbomen, de BBC of ExxonMobil, antwoord ik: de BBC. GEORGE MONBIOT Wie? Wat?

We wisten allemaal dat slechts één persoon machtig genoeg was om deze dam te breken. Tientallen jaren lang kon David Attenborough, een gewezen zenderdirecteur van de BBC en algemeen beschouwd als de belichaming van die instelling, elk programma maken dat hij wou. Waarom zwijgt hij, vroegen wij ons af.

Als u mij vraagt wie meer heeft gedaan om de milieuactie te dwarsbomen, de BBC of ExxonMobil, antwoord ik: de BBC

Schuld van de Chinezen

In 2000 maakte hij eindelijk een milieureeks: State of the planet. Het was een interessante en mooie reeks, maar ze gaf geen antwoorden. Slechts in de allerlaatste seconden van de laatste aflevering kregen we een hint dat er structurele krachten aan het werk konden zijn: ‘Het kan pas echt lukken als onze samenlevingen, onze economie en onze politiek veranderen.’ Maar welke verandering? Welke economie? Welke politiek? Hij gaf ons geen aanwijzingen.

Tot overmaat van ramp zat State of the planet geklemd tussen andere programma’s over de wonderen van de natuur, die deden uitschijnen dat de planeet blaakt van de gezondheid. Attenborough leek wel twee verschillende werelden te beschrijven. Zes jaar later maakte hij een andere milieureeks, The truth about climate change, die een complete ramp was.

Ze vertelde ons niets over de drijvende krachten achter het klimaat Attenborough staat dicht bij de natuur, maar houdt problemen buiten beeld (foto: ‘Planet earth’). verval. De enige vermelding van de oliemaatschappijen was als deel van de oplossing: ‘De mensen die fossiele brandstoffen als olie en gas uit de grond halen, hebben nu een manier gevonden om kooldioxide weer te begraven.’ Afgezien van het algemene ‘wij’ werd slechts één onderscheiden kracht verantwoordelijk gesteld: de ‘1,3 miljard Chinezen’. Er werd niet gezegd dat een groot gedeelte van de Chinese uitstoot wordt veroorzaakt door de fabricage van goederen die het Westen koopt. Die serie lokte een nieuwe vorm van klimaatontkenning uit: overal vertelden mensen me dat inspanningen voor het milieu in GrootBrittannië geen zin hadden, want dat de Chinezen de planeet kapotmaakten.

Als er al een rode draad door Attenboroughs ecologisme loopt, is het de afwenteling van de schuld van machtige krachten op ofwel de maatschappij in haar geheel, ofwel de armen en de zwakken. Soms klinkt het behoorlijk duister. In 2013 zei hij in The Telegraph: ‘Wat betekenen al die hongersnoden in Ethiopië? Waar gaat het over? Het gaat over te veel mensen op te weinig land … En dan zeggen wij, de VN moeten zakken bloem sturen. Dat is waanzin.’ Er was in 28 jaar geen hongersnood in Ethiopië geweest en die laatste was geen gevolg van een absoluut voedseltekort, maar wel van een burgeroorlog en het beleid van de regering. Maar hoe wreed en onwetend zijn commentaar ook was, het leverde hem weinig of geen kritiek op. Omgekeerd blijf je geen nationale schat als je machtige gevestigde belangen ergert.

De natuurprogramma’s van Attenborough hebben mij altijd gefascineerd maar ook verbaasd met hun consistente falen om de levende wereld waarvan hij houdt op een coherente, eerlijke en effectieve manier te verdedigen. Door ons de wonderen van de natuur te tonen, heeft hij ons een grote dienst bewezen. Maar door ons de kennis te onthouden die wij nodig hebben om ze te verdedigen, bewijst hij ons een heel slechte dienst.