Ardhja e romanit të parë shqip duke tejkaluar kompleksin e Edipit
“Jeta e trazuar e dramatike, vdiq në burgun e fitimtarëve të pas- Luftës II Botërore, ndaj Nikaj u harrua bashkë me veprën e tij
Kështu nis romani i parë shqip, kjo është fjalia e parë e tij, e shkruar në shekullin XIX, kur Shqipëria ishte ende nën Perandorinë Otomane dhe gjuha shqipe kishte qenë e ndaluar në atë perandori dhe shkronjat e saj ishin mallkuar...
Po për ç’dritë bëhej fjalë ashtu, për lirinë e pritur me shekuj, ç’po zbardhte, gjuha e letërsisë shqipe, që do të ngrihej e do të bëhej e gjallë, romani shqiptar që do të arrinte majat dhe njohjen botërore?
Mbas 132 vjetësh harrim, sapo ( ri) doli vepra “Marcia” e shkrimtarit Dom Ndoc Nikaj, e shenjuar si romani i parë shqiptar, por i shmangur si i tillë në Historitë e reja të Letërsisë, që hartonte regjimi dhe arsyet kanë qenë vetë romani, përmbajtja e tij kristiano- europiane dhe autori, që megjithëse i quajtur si ati i romanit shqiptar, pati një jetë të trazuar e dramatike, vdiq në burgun e fitimtarëve të pas Luftës II Botërore dhe kështu duheshin harruar si ai dhe vepra dhe Europa... Pra, shkaku i vërtetë ka qenë pushteti diktatorial i komunistëve shqiptarë, Realizmi Socialist që ata vendosën me forcë si e vetmja metodë letrare, që do të duhej të ushtrohej në Shqipërinë e çliruar, por jo të shqiptarëve... Sjellja e këtij romani shënjues, pra, është një sfidë dhe një vetëqortim emancipues, një ngjarje jo vetëm letrare e kulturore, një akt shoqëror me rëndësi dhe shpresë ecurie.
“Mbas 132 vjetësh harrim, sapo ( ri) doli vepra ‘ Marcia’ e shkrimtarit Dom Ndoc Nikaj, e shenjuar si romani i parë shqiptar, por i shmangur si i tillë në Historitë e reja të Letërsisë, që hartonte regjimi dhe arsyet kanë qenë vetë romani, përmbajtja e tij kristiano- europiane dhe autori, që megjithëse i quajtur si ati i romanit shqiptar, pati një jetë të trazuar e dramatike, vdiq në burgun e fitimtarëve të pas- Luftës II Botërore dhe kështu duheshin harruar si ai dhe vepra dhe Europa...
“PLASJE HAREJE NË SHPIRT”
Qysh herët, për shkrimtarin tjetër themeltar, Ernest Koliqi, ( edhe ai me vepër të ndaluar dhe i dënuar me vdekje nga regjimi i dikurshëm), leximi i Dom Ndoc Nikajt do ishte “një plasje hareje në shpirt”. Me sa poezi është thënë, me ç’duf e ç’pikëllim...
SI NJË MESHË NË KATEDRALE APO NË LETRAT SHQIPE
Prej kësaj “hareje”, nxitoj të them se romani “Marcia”, më i hershmi dhe më i riu ndërkaq, u përurua këto ditë në qytetin e Dom Ndoc Nikajt, në Bibliotekën “Zoja e Shkodrës” në Katedrale, në ditën e 160 vjetorit të lindjes së tij, duke i ngjarë kështu një meshe të munguar gjatë në letrat shqipe. Dhe më duhet të ndërmend tani se Katedralja, ku Dom Ndoc Nikaj ka qenë aq shpesh, në fillimet si seminarist, i gjallë dhe i vdekur, si shpirt më pas, nisi të ndërtohej, kur romancieri i parë s’kishte lindur ende dhe mbaroi kur ai do të ishte 6 vjeç dhe, kur do t’i avitej nëpër mendje romani “Marcia”, në Katedrale u vendosën 3 kambanat, që erdhën nga Venecia në vitin 1890. Dy vjet më pas, kumboi romani i parë në gjuhën shqipe. Dhe krijuesi i tij do të ishte vetëm 28 vjeç. Vepra u shtyp në Shkodër. Shqiptarët e përpinë librin.
Romani i parë – si një katedrale tjetër e re... Shtëpia Botuese “Onufri”, e mirënjohur për prurjet në letrat shqipe, sa bashkëkohore po aq dhe klasike e të traditës, është ajo që na solli romanin “Marcia”. Theksohet në botim se përgatitësi është shkrimtari Andreas Dushi, gjë që duhej veçuar, jo vetëm pse ai e gjurmoi së fundmi romanin “Marcia” të vitit 1892, e gjeti dhe na e solli duke e pajisur me parathënien e tij korrekte e të kursyer, me shpjegimin e fjalëve anakronike të tekstit, tërheqin vëmendjen hulumtimet për zanafillën e romanit, në është përkthim dhe nga ku, kur tashmë ai është një realitet gjuhësor shqip dhe një realitet i ri letrar. Përveçse një pune që do të duhej të ishte bërë me kohë dhe çuditërisht nuk bëhej, që pritej dhe vononte dëshpërimisht pakuptueshëm, dalja e “Marcia”- s është dhe si një mrekulli, sipas meje.
MREKULLIA
Rivjen romani i parë shqiptar, për herë të parë mbas botimit të tij të hershëm dhe të harruar para dy shekujsh,
- shkruajta unë për kopertinën e botimit. “Marcia” i Dom Ndoc Nikajt është një narrativë plot mistikë, ku gërshetohen historikja me fantastiken, kujtesa baladeske, sa jona, po aq dhe ballkanike, ( fjala është për konstruktin shpirtëror të shkrimtarit tonë,) me ato hebraike, kapërcimet nga bota reale në atë hyjnore, me personazhe biblikë, varrosjet për së gjalli si dukuri e qendresës së jetës, por dhe e qytetit të tij. ( Shkodrës si frymë dhe Romës, ku zhvillohen ngjarjet e romanit...). Po ky shkrimtar një vit pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë ( 1913) do të botonte romanin tjetër “Shkodra e rrethueme” në formë ditari, që në Historinë e Letërsisë Shqipe do të njihej si romani i parë shqiptar. Pse kjo zhvendosje? Apo do të duhej që romani i parë i letrave tona të ishte patjeter me subjekt patriotik, kur vetë gjuha është patriotizmi më i madh. Apo nga që romanicieri ynë i parë vdiq në burg në moshë të thyer, i dënuar nga diktatura e fitimtarëve të pas Luftës II Botërore. Kompleksi i Edipit të letrave të mëpastajme shqipe, atëvrasja e rëndë e romanit të parë shqiptar dhe autorit të tij, kërkonte një qortim. Dhe ora erdhi. Dhe shënimi im mbyllet, e përsëris: Është shkrimtari i ri Andreas Dushi, i cili u shfaq në letrat shqipe me roman që 18 vjeç, që kryen këtë akt, ai sjell romanin më të vjetër shqiptar duke e shtyrë kështu fillesën e tij një shekull më tej, në të XIX dhe nëpërmjet Botimeve “Onufri” u arrit mrekullia. Dua ta vazhdoj se kjo është forcë e mëtejshme e kujtesës kolektive, e kërkimit të rrënjëve, ato lëvizin, - siç e thotë dhe Ernest Koliqi që në titull të një drame të tij, është vizion, në fund të fundit gëzim, po aq sa i përbashkët i njerëzve të letrave, po aq dhe familjar, dua të them se duhet te jetë i çdo familjeje që flet shqip. Siç duket, edhe si joshje duke formëzuar kështu më mirë idenë dhe simbolikën, libri i porsadalë ka për redaktore jo rastësisht një pedagoge, Luljeta Dushi, nënën e përgatitësit të botimit.
NË SHTJELLËN E ROMANIT
E përsëris prapë, nisja do të ishte profetike: Drita kishte fillue me zbardh e dilli me shndrit... Ngjajnë me vargjet e eposit fjalët e para të romanit të parë, që unë i lexoj si ogure. Janë 13 krerë në roman... si 12 apostujt me Krishin në mes si frymë, jo si personazh... Dhe e tillë është dhe fryma e romanit. E parë kjo nga sot, duket si një porosi europianizuese, ndaj vendit që lëngonte fundin e një perandorie, që e shkëputi Shqipërinë nga Europa, familja e saj e natyrshme, për 500 vjet. Edhe Naim Frashëri, që do të bëhej poeti kombëtar, kështu shkruante:... o dritë e uruar,/ që lind nga perëndon... Kur është botuar romani, Naimi ishte gjallë dhe sigurisht do të ketë marrë vesh atje në Stamboll, ku jetonte dhe punonte në drejtoritë perandorake të mbikëqyrjes së kulturës, se edhe ai librat e vet i botonte jashtë, në Bukuresht. Ngjarjet e romanit të parë në shqip zgjodhën të jenë në Romë, besoj jo rastësisht dhe si kohë zgjodhën, me qëllim patjetër, atë të paskryeqëzimit të Krishtit, kur mbartësit dhe përhapësit e një besimi të ri dhe ideve të reja, që do të ndryshonin botën përndiqeshin, persekutoheshin rëndë, dënoheshin me vdekje mizore. Protagonistja e romanit, Marcia, një vajzë pagane, që shërbente në tempull, është e detyruar të ikë, se përndiqej i vëllai i saj, përndjekja në fis do të shtohej më pas hatashëm në diktaturat e Lindjes dhe kështu Marcia nis një jetë prej të përndjekure, të fshehtë, të nëndheshme, me vuajtje, që mua më kujton nëntokën e galerave të burgjeve tona, të Spaçit e të Qafë- Barit. Marcia dënohet me varrosje për së gjalli në një shpellë, në terrin e katakombeve, ku e shpëtojnë miqtë, gjithmonë fshehurazi. Edhe atëherë kishte shumë që të braktisnin, por do të shtoheshin vonshëm, duke pasur dhe një doktrinë mbrapsht, “politika në plan të parë”. Dhe kështu, Marcia e gjen veten mes të krishterëve klandestinë, që e kthejnë dhe atë në të krishtere, me