Etyd për kujtimin dhe dhimbjen e pashterur
Ajo që lexuesi përball në këtë roman është forma e gjetur për të ligjëru ar. Foenkinos, tashmë autor i trembëdhjetë romaneve, përkthyer edhe në shqip, ka gjetur mundësinë që të eksperimentojë. Në formën e fjalive epigramatike përcjell një histori kohore që rrok tre breza të një familje, por vetëm me një personazh. Ky i fundit është real.
Sharlotë Salomon, një berlineze simpatike, ka lënë trashëgiminë e jetës së saj përmes një vepre, që autori e materializoi me roman. E mbylli jetën në kamp përqendrimi, por la pas trashëgiminë e një vepre të bukur aspak të sofistikuar, që autori me abstraksionin e vet e ka sjellë gati si etyd romanesk për publikun. Kompliment për PEGI- n lidhur me përzgjedhjen, kurse z. Tupe për punën jashtëzakonisht fine dhe ruajtjen e pastër të regjistrit të autorit. E theksojmë këtë pasi forma epigramatike është ruajtur deri në fund, që e tregon skrupulozitetin e Tupes këtë herë deri në manierë.
Rrëfimi është në vetën e tretë dhe personazhet administrohen krejtësisht prej jashtë përmes një lloj forme poetike, që në fakt vendin e vargut të lirë e ka zënë fjalia epigramatike. Nuk është e thënë që fjalia pasardhëse të pasojë. Çdo një e tillë hap një dritare dhe narratori të merr për dore dhe ecën në udhën e vet. Vetëm në pak momente, rrëfimtari futet në vetën e parë.
Një botë femërore e përcjellë me një ndjeshmëri tejet të lartë nga autori dhe që nis me një vetëvrasje dhe mbaron me vrasjen e personazhit tonë, që emrin e vet e mëson për herë të parë nga një pllakë varri, e njeriut të vet me të njëjtin emër. Por familja e saj është e shënuar me dhimbje. Vetëvrasje i bën dhe e ëma dhe e gjyshja. Mallkimi duket gati gjenetik. Dhe, sikur të mos mjaftojë kjo, e ndjek mallkimi i ngjarjeve të tmerrshme të Gjermanisë. Përcillet në Francë, por atje ku duhej të ishte prehja e saj, qëllon fati i keq i një përndjekje shumë të egër.
Në Gjermani vajza është nga të rrallat hebreje që kalon me sukses Akademinë e Arteve. Të mendosh në vitet më të errëta të përndjekjeve ndaj tyre. Është një vizatuese e rrallë, që skicon atë që nuk mund të thotë. Në varësi të situatave përshfaqet dhe fryma e punëve. Ndërkohë që të gjitha i bashkon delikatesa dhe fryma e thellësisë së mendimit. Autori i shmanget disi natyrës së punës, pasi nuk është aq materia e vet.
Dashuria e humbur, marrja forcërisht e të atit në një kamp, humbja e njerëzve të afërt e shpërqendron jetën e saj, që gjithsesi ruan aq idile të bukura në atë kohë të errët antisemite.
Më e dhimbshme nga të gjitha është se gjuetia mbi të vjen që nga mallkimi familjar dhe shkon tek ai i luftës. Foenkinos duket se në rolin e narratorit nuk do ta lerë. Ai e vesh me një vello poezie dhe duket se shpesh e tepron me pietizmin e madh, sepse e shkëput nga realiteti, ku ajo duket krejt e pambrojtur. Vetëm se të gjithë ata që ajo i rrethon u blatohet shumë dashuri nga qenia e saj e dlirë.
Është e vështirë që ta heqësh nga dora librin dhe paçka se fundin e merr me mënd, e lexon deri në rreshtat e fundit të epilogut. Arsyeja është se personazhi të mban ngërthyer me mirësinë e pakufishme, dashurinë ( sa shumë dashuri), por edhe brishtësinë e mbi të gjitha kudo ngre krye vullneti dhe përpjekja për të mbijetuar.
Prapaskenat janë i vetmi vend, ku ekziston e vërteta, i thonë personazhit tonë njerka dhe i dashuri i saj. Koha kalon ngadalë/ Ç’është e vërteta, jo, koha nuk kalon/. Për çudi, një rreze shprese regëtin aty këtu./ Shumë rrallë, sa të hapësh e të mbyllësh sytë./ Sharlota mendon se do të takojë prapë familjen e saj.
Por pak më poshtë ke një peizazh të mrekullueshëm. Në çdo ndalesë, ai lufton për t’i gjetur ujë/ Ajo ka aq frikë se mos i vdes fëmija./ I ndodh që të mos ia ndjejë më lëvizjet./ Pastaj, papritmas, ai dëshmon se është gjallë./ A thua se edhe ai tashmë kursen forcat./ Se jetën po e fillon si i mbijetuar./
Fati i gruas së re do ishte i tmerrshëm. Libri mbyllet me të nën pritjen e gazit, në dushet e vdekjes, por pranë një person- azhi tjetër, me të cilin kanë nisur një fëmijë. E bukur dhe ky etyd dashuror, që nuk zgjat shumë. Në epilog, ka gjurmë të mbijetesës së njerëzve të saj. I ati dhe njerka shpëtojnë edhe pse kapen. Kur do shkojnë në Francë, pas lufte, ata marrin vesh të gjithë historinë e mbrame të Sharlotës. Teksa në vitin 1947 përpiqen të gjejnë shenjat e saj, ajo që do mësojnë i kalon përmasat e zakonshme të tragjikes. Jo thjesht prej gjermanëve por edhe vetë familjes së saj, por edhe deri ngacmimeve të njerëzve të saj. Në valixhen e vajzës që ka mbetur në shtëpi zbulojnë librin “Jetë? Apo Teatër? Ajo është në kujtesën e tyre, por ata vetë janë në skicat që ata nxjerrin nga çanta. Tronditja e tyre është e pariparueshme. Po si të ndodhë ndryshe vallë?! E këndshme nga autori edhe mënyra sesi trajton historinë e dashurisë së Sharlotës, atë që ajo e mban me vete për gjithë kohën. Alfredi futet sërish në epilog, por në lidhjen me njerkën, që është këngëtare, ai nuk e përmend më Sharlotën, por e kërkon sipas mënyrës së tij.
Është një dhimbje lëvizëse që nuk ndalet dhe të bën të mendosh sesa e vështirë është jeta e njeriut, që i përballet realiteti që ajo nuk e bën dot vetë.
Mrekullia e librit është se jo vetëm lexohet por edhe të mëson sesi të kursehesh edhe kur flet gjithnjë për krimin. Kjo sepse e bukura e mbyt të keqen që gjithsesi e dominon jetën.