EKOLOGJIA E INSTITUCIONEVE TË BUJQËSISË SHQIPTARE

mi: MARD, 2020 ). Këto qendra kanë në përdorim 400 ha tokë, të cilën e përdorin për qëllime eksperimentale. (Burimi T. Dishnica, .Shytaj 2013)

Agjencitë Rajonale të Ekstensionit Bujqësorë (AREB).Ato janë katër, nga një në çdo Rajon. Në total janë katër zyra të AREB-bëve, të cilat kanë një personel prej 261 punonjësish e specialistë teknikë.

Zyrat e Bujqësisë në rrethet e qarqeve përkatëse.

Instituti i Sigurisë Ushqimore dhe Veterinarisë (ISUV),

Autoriteti Kombëtar

(AKU),

Zyrat e politikave bujqësore nëpër bashkitë e vendit,

Zyrat me ekspertët e pylltarisë, të cilët janë tkurrur shumë, krahasuar me vite më parë.

Zyra e zëvendëskryetarëve në 61 të bashkitë e vendit, të cilët mbulojnë bujqësinë dhe zhvillimin rural.

Shoqatat jo qeveritare (OJQ) dhe jo fitimprurëse, (OJF), të cilat kryejnë veprimtaritë e tyre në bujqësinë dhe zhvillimin rural.

Shkollat e Mesme Bujqësore Tregtarët e inputeve, me ekspertët e tyre të këshillimit

Pikat e grumbullimit

Pikat e shitjeve të produkteve bujqësore

Industrinë përpunuese të frutave, perimeve, ullirit, rrushit, produkteve të qumështit e ndonjë tjetër.

Në këtë shkrim, nuk do të analizojmë të gjithë elementët institucioneve të bujqësisë, por “ekologjinë, klimën brenda kërkimit dhe këshillimit bujqësor”,

Përvoja e deritanishme tregon se këto institucione, me gjithë qëllimin e mirë gjatë reformimit të tyre, ato nuk janë vendosur në harmoni me njëra tjetrin.

Mungesa e harmonizimit shikohet si në organizimin brenda secilit institucion, ashtu edhe bashkëveprimi institucional mes tyre.

Natyrisht unë që po shkruaj këto radhë, nuk mund të bëj i vetëm këtë analizë, sepse ajo është shumëdisiplinore, por nga përvoja e gjatë agronomike, dhe nga kontaktet me shumë qarqe mund të rreshtoj disa mangësi që mendoj se hap pas hapi duhen korrigjuar. Kjo trajtesë bëhet thjeshtë për të nxitur një punë studimore ku të përfshihen ekspertë të fushave të ndryshme të ekspertizës.

i

Ushqimit

bimëve. Mungesa e këtij informacioni na lejon të gabojmë; ose tokës dhe bimëve do tu hedhim tepricë plehrash duke rënduar koston e prodhimit dhe të mjedisit me mbetjen kimike , ose do tu afrojmë ushqyes me pakicë dhe do marrim më pak prodhim.

Po në lidhje me tokën, fermerët nuk e kontrollojnë sistematikisht përqendrimin e kripërave në tokë. Ky përqendrim është në ndryshim të vazhdueshëm si nga prania e reshjeve dhe ujitjeve, ashtu edhe nga sasia e plehrave që i kemi ofruar tokës dhe bimëve.

Edhe reaksioni i tokës (PH), i cili ka dinamizmin e tij, nuk matet.

Kur themi se të ushqyerit e tokës dhe të bimëve nuk e bazojmë në analiza, kjo fatkeqësisht ndodh në 90-95 % të fermerëve.

Mbrojtja e bimëve nga sëmundjet dhe dëmtuesit.

Kjo praktikë agronomike shumë e rëndësishme, ende nuk bazohet në analizat fitosanitare të tokës dhe bimëve.

Prognozë-sinjalizimi nuk bëhet me aparaturat moderne elektronike dhe me programet kompjuterike, ashtu siç veprojnë sot gjerësisht vendet e tjera europiane. Prognozimi i sëmundjeve dhe dëmtuesve duhet të na kujtojë prognozimin e motit. Ashtu siç na ndihmon parashikimi me saktësi i motit, kështu na ndihmojnë edhe programet e prognozimit të rrezikut nga sëmundjet dhe dëmtuesit në bujqësi dhe marrjen në kohë të masave mbrojtëse.

Shërbimi këshillimor në bujqësi dhe blegtori.

Është përkeqësuar si pasojë e vjetërimit të stafeve, mungesës së logjistikës dhe nga zënia e kohës së punës sy ekspertëve me punë organizative ose administrative, jashtë detyrave të tyre funksionale. Shërbimi këshillimor publik është larg fermerëve të mesëm dhe shumë larg fermerëve të vegjël. Numri i ekspertëve në shërbim është akoma i vogël.

Qendrat e transformimit të Teknologjive Bujqësore (QTTB-bë)

Kanë stafe të vjetër, kanë buxhete mbijetese, mungesë logjistike dhe pa objektiva të matshme, sektorë shkencorë jo gjithmonë funksional ,laboratorë ku mungojnë shumë materiale pune.

Dixhitalizimi në bujqësi.

Ndonëse Shqipëria konsiderohet ndër vendet më të dexhitalizuara, kjo përparësi moderne ,në praktikat bujqësore ,ende është në hapat fillestare. Kjo dobësi fillon qysh në Universitetin Bujqësorë, ku ende dexhitalizimi nuk ka tërhequr studentë në teza e doktorata .Shumë stacione elektronike moti nuk janë në funksion, ose aty ku janë në punë, të dhënat e tyre nuk përdoren për drejtimin e prodhimit mbi baza shkencore.

Portali i ri në ndihmë të fermerit i ngritur nga Ministria e Bujqësisë, është një hap i mirë përpara, por këto duhet të përshtaten për fermerët nga QTTBtë zonale dhe nga AREB-et e Qarqeve. Këto institucione nuk kanë kapacitetet për të mbajtur në funksion ëebsaitet ose faqet e rrjeteve socilae, si mjete komunikimi me fermerët dhe shërbimin këshillimor.

Teknologjitë e blerta (green technology)

Përmendim disa elementë të këtyre teknologjive të cilat ende nuk janë praktikë e zakonshme bujqësore.

Shtimi i kultivarëve rezistentë ndaj sëmundjeve në vreshta dhe mollë, kompostimi i mbetjeve organike, shtimi i shpejtë i sipërfaqes së mbjellë me bimë për plehërim të blertë, përdorimi i energjisë diellore në teknikat e prodhimit, përdorimin gjerësisht të farërave vendëse të bimëve dhe racat vendëse të kafshëve etj. Këto teknologji i janë lënë spontanitetit dhe nuk ka objektiva të matshme, dhe politika të mbështetëse financiare në nxitjen e tyre.

Shkollat e Mesme Bujqësore duhen shtuar edhe në rajonet ku ato mungojnë. Ato duhen modernizuar për të përgatitur një teknik të mesëm të aftë të drejtojë e menaxhoi fermën dhe agroturizmin bazaur në konceptet e ekonomisë së blertë.

Pushteti lokal nuk mbanë lidhje të ngushta me institucionet shkencore dhe të këshillimit që veprojnë në territorin e tyre.

Sheshet e reja të ndërtuara para çdo bashkie, nuk po gjelbërojnë nga tregjet bujqësore dhe nga panairet e produkteve bujqësore.

Çfarë mendoj se duhet të bëjmë për përmirësimin e gjendjes aktuale në secilin institucion bujqësorë?

Mendoj se na duhet një skanim i të gjitha institucioneve të bujqësisë ,me synimin që të ruajmë ato pjesë që po funksionojnë mirë dhe të korrigjojmë ato ingranazhe,të cilët nuk funksionojnë dhe pengojnë ecurinë normale të punëve.

Pra , lind nevoja e rishikimit i strukturës të institucioneve të bujqësisë, për të përmirësuar ekologjinë, pra klimën e bashkëveprimit mes tyre në funksion të prodhimit në fermë dhe marketingut të produkteve bujqësore, paralelisht me problemet mjedisore dhe larminë biologjike.

Na duhet një studim ,I cili të në qartësoi raportet mes sistemeve të bujqësisë që ne praktikojmë.End nuk e dimë saktë se sa për qind zënë bujqësia konvencionale, bujqësia e integruar, bujqësia me përdorimin e pakët të inputeve, bujqësia natyrale dhe sa përqind menaxhohet sipas standardit Global GAP dhe standardit biologjik .

Mendoj se na duhet të hartojmë një ligj më të plotë për shkencën bujqësore sipas niveleve të saj

As “Urdhëri i Agronomit” nuk funksionon në Shqipëri.

Pas kësaj analize studimore të secilit institucion, mund të drejtojmë punën për ecjen më shpejt drejtë bujqësisë blertë , e cila zhvillohet brenda e një ekonomie të blertë (Green economy)

Mendoj se bujqësia jonë është bërë gjithnjë e më komplekse , prandaj na duhet të bëjmë analiza më të thella për punën e bërë deri tani , që të jemi më të qartë me perspektivën ; të paktën pesë dhe dhjetë viteve që vijnë. Strategjitë zhatuara, shpesh harrohen atje në libra e broshure ku janë të shkruara dhe nuk ndiqet zbatimi i tyre si një udhëzues praktik.

Analizat më të thelluara mendoj se mund të realizohet në dy faza.

Faza e parë, të fillojë me analizat më të thella vjetore për bimët kryesore.

Psh. “Perimet,2023”, “Pemëtaria, 2023”, “Bimët mjekësore, 2023”, “Ulliri 2023”. Le të fillohet kjo analizë me një ose dy nga bimë kryesore.

Në këto analiza të thelluara të flitet që nga toka, farërat dhe fidanët, teknologjia, marketingu, shkenca dhe këshillimi,marketingu.

Në këto analiza të përfshihen ekspertët më të mirë dhe fermerët më me rezultate shumë të mira. Këto analiza do të na ndihmojnë ti njohim problemet në

Përvoja e deritanishme tregon se këto institucione, me gjithë qëllimin e mirë gjatë reformimit të tyre, ato nuk janë vendosur në harmoni me njëra tjetrin. Mungesa e harmonizimit shikohet si në organizimin brenda secilit institucion, ashtu edhe bashkëveprimi institucional mes tyre.

Natyrisht unë që po shkruaj këto radhë, nuk mund të bëj i vetëm këtë analizë, sepse ajo është shumëdisiplinore, por nga përvoja e gjatë agronomike, dhe nga kontaktet me shumë qarqe mund të rreshtoj disa mangësi që mendoj se hap pas hapi duhen korrigjuar. Kjo trajtesë bëhet thjeshtë për të nxitur një punë studimore ku të përfshihen ekspertë të fushave të ndryshme të ekspertizës. tërësinë e tyre Kjo na lejon të rendisim përparësitë.

Faza e dytë, le të pasohet nga një kongres për bujqësinë, i cili mund të zhvillohej në tre ditë, ku të trajtoheshin në thellësi të gjitha sektorët e bujqësisë dhe zhvillimit rural.

Punimet e këtij kongresi të botoheshin në një libër, i cili mund të ishte një udhëzues për veprim.

Një veprimtari e tillë e madhe tre ditore është bërë vetëm në vitin 1975. Prezantimet e kësaj konference kombëtare për bujqësinë u botuan në një libër me 808 faqe, dhe shumë nga ato studime janë aktuale edhe sot. Mendoj se pjesën sasiore bujqësia jonë e ka kaluar. Na duhet të bëjmë studime më të thella për të parashikuar më qartë të ardhmen.

Kërkesat ndaj një ushqimi të sigurt dhe të shëndetshëm , ndaj një mjedisi të shëndetshëm , përshtatja ndaj fenomeneve dëmprurëse gjithnjë e më të shpeshta të ngrohjes globale, nuk mund të përballohen me takime të zakonshme, me vrojtime të zakonshme, me e vizita ditore nëpër ferma, por vetëm me studime të thelluara nga secili institucion i bujqësisë.

Nëse do ta ribënim këtë skanim të funksionimit të institucioneve të bujqësisë, do të përmirësonim shumë atë që në titull e quajtëm “ekologjia e institucionale të bujqësisë” dhe do të përmirësonim klimën e bashkëpunimit mes institucioneve.

Për ti bërë të njohura si mangësitë dhe sukseset, na mungon ende një medie e fuqishme bujqësore. Nëse media elektronike është më mirë, ajo e shkruar nuk ekziston fare për bujqësinë, blegtorinë dhe pyjet.

Fillimi i ribotimit të revistës Bujqësia Shqiptare, i Buletinit të Shkencave Bujqësore dhe disa revistave që dikur i botonin institutet shkencore të para viteve 1990, do të shumëfishonin informacionin për fermerët.

Videot profesionale, do të ishin një ndihmë e madhe për shërbimin këshillimorë dhe vetë fermerët. Është koha të shmangim këshillimin amator dhe të pa certifikuar që po sundon kudo në rrjetet sociale.

Mendoj se duhet menduar për ringritjen e Qendrës së Informacionit Bujqësor. Kemi shumë institute që prodhojnë të dhëna, por nuk kemi një institucion qendror që t’i përpunojë dhe të shpërndajë ato.

Së fundi; që pranë Ministrisë së Bujqësisë edhe në Bashkive të mëdha do të ishte e dobishme të ngriheshin “Grupet e Specialistëve për Konsultime”, një forum ky i përbërë me këshilltarë të pavarur.

Bujqësia jonë është në prag të një hopi të ri zhvillimi. Mes të tjerave bumi turistik na detyron të ecim më shpejt në të dy shinat, në rritjen e volumit të produkteve bujqësore dhe në rritjen e standardeve të cilësisë. Sidomos rritja standardeve të cilësisë do të na rrisi forcën e konkurrushmërisë në këtë treg të hapur global dhe agresiv.

Më kishte mbetur në mendje ajo gazetarja e ftuar në emisionin e E. Çaushollit, “Histori dashurie”, që i kish propozuar vetë bashkëshortit të saj. Hidh e prit me njëri tjetrin, ta thuash ti a ta them unë, më dukej kaq e veçantë, jeta e tyre përmes kësaj dashurie. Një dashuri e rrëfyer bukur! Një bukuri si ajo! Me sytë si gaca zjarri që digjeshin nga dëshira për Gacin e saj, dhe buzëqeshjen e shtrirë njëqind e tetë dhjetë gradë mbi fytyrën e këndshme, kjo ishte shkrimtarja Raimonda Belli Gjençaj.

Mikeshat e përbashkëta, N. Lako dhe M. Lalaj, ma kishin përmendur me respekt miken e tyre Mondën, për letërsinë e veçantë, për njeriun e bukur brenda saj, po aq sa edhe në prezencë. Kështu, i lexoja me kënaqësi skicat e tregimet e postuar prej saj në rrjetet sociale, por nuk më kish rastisur ta takoja në ndonjë aktivitet letrar. Prezantimi im me Mondën ndodhi në funeralin e të ndjerës M. Lalaj, dhe ishte një foto dhe një dialog i ngutur i çastit, si një premtim për të biseduar gjatë e gjerë, një herë tjetër.

*** Pasi mora në dorë librin “Koha në mes” nisa të lexoj, e ndikuar nga aq sa dija për autoren, dhe me portretin e saj në mendje, sidomos sytë prej xixëllonje. Nuk u gabova, kur i dola në fund librit, dhe kuptova se, pavarësisht historisë dhe fatit të personazheve, në thelb ishte po ajo dashuri që kisha parë në emision, dikur. Ishte aty mes rreshtave, edhe pse nuk mbante emrin e Mondës dhe Gacit, por të Nakos dhe Perihanit, të Nastës dhe Ludovikut, të Stelës dhe Davidit, pse jo edhe tek Leoni e

Nina. Ndoshta jo e përngjarë në historitë e tyre, por për thellësinë dhe jetëgjatësinë e saj, duke i rezistuar kohës. Jo gjithmonë sendërgjohet me fjalë, historia e një dashurie, apo e një familjeje, në të gjitha kohët. Por ka foto, libra, detaje, sende e ngjarje, një arkivë familjare, me letra e çikërrima, që e dëshmojnë se ka udhëtuar në kohë, që e ballafaqon me pasardhësit, jo thjesht si nostalgji, por duke cekur jetë njerëzish.

Ndoshta është dashuria për jetën, ajo universalja, që e ka motivuar autoren në shkrimin e këtij romani, me personazhe të prezantuar, mes tyre edhe me emra të vërtetë, me copëza

Ndoshta është dashuria për jetën, ajo universalja, që e ka motivuar autoren në shkrimin e këtij romani, me personazhe të prezantuar, mes tyre edhe me emra të vërtetë, me copëza jete të jetuara apo dhe të stisura nga të tjerët. Me një organizim të çuditshëm të kohëve, ndarë si kode të një jete të caktuar, që përkojnë me fazat e jetës si vazhdimësi, jete të jetuara apo dhe të stisura nga të tjerët. Me një organizim të çuditshëm të kohëve, ndarë si kode të një jete të caktuar, që përkojnë me fazat e jetës si vazhdimësi, por edhe me periudha historike të shoqërisë shqiptare. Koha është ajo që i jep peshën gjithçkaje, edhe pse të gjitha fazat e jetës, rëndojnë njësoj, dhembin e gëzojnë njësoj. Mes dashurisë dhe jetës, ajo që mbetet, është “Koha në mes”, siç nënkuptohet që në titull të romanit. Shkruar me një stil tërheqës, me një gjuhë letrare të saktë si edhe me një leksik të pasur korçar, romani shumfaqësh, përpihet dhe të përpin me historitë e trajtuara, shumëplanëshe, ku për aftësinë e shkrimtares dhe mënyrën si të përfshin në lexim, të gjithë gjenden e përballen, me diçka që u përngjan tek vetja, tek familja, tek fisi, tek mëhalla, tek qyteti i tyre, apo tek një fazë e jetës, ku shkon e vjen dhe mbetet KOHA NË MES .

KULTURA familjare dhe VIRTYTI njerëzor janë kryefjala e romanit, që na prezantohen që në faqet e para të leximit të tij. Fjala e Albert Einstein “Përpiqu të mos bëhesh një njeri i suksesit, por një njeri i vlerave” duket se është deviza e dinastisë prek katër brezash të familjes, ku marrin udhë ngjarjet e librit. Me vuajtje e me goditje nga regjimi, me konfiskim pasurie e shtëpie, me kurthe e prapaskena, me tmerre përgjimesh, burgosjesh, internimesh, me rrëzime e ringritje, me izolime apo arratisje, me gjithçka kaluan brez pas brezi ata njerëz, u mbajtën tek dashuria dhe nuk u thyen. U lënduan, e megjithatë vazhduan të përcjellin vlerat më të mira tek pasardhësit, mjeshtërinë e dashurinë për punën, shpirtin e artistit, kulturën e virtytet njerëzore, edukatën e urtësinë, mirësinë e zgjuarsinë, dhe sidomos aftësinë për tu përshtatur e për të rezistuar. “Njeriu që ringrihet, është më i fortë se ai që nuk është rrëzuar” është një aforizëm nga C. Arenal.

DASHURIA e përshkruar në libër, na vjen herë e mençur e herë e marrë, herë e përllogaritur e herë në kufijtë e absurdit, herë si kurth i helmët dhe herë si befasi e bukur, herë si fat i parathënë, herë si produkt rrethanash në favor apo disfavor, herë energjike e herë rraskapitëse, por gjithmonë dominuese, jetëgjatë dhe e fortë,

Mirësia e dashuria e Davidit dhe Stelës, është mbresëlënëse. Dhe jo vetëm mes tyre e me miqtë por edhe me armiqtë e të ligjtë, pavarësisht gjithçkaje kaluan së bashku, sa herë u sfiduan e goditën, ata nuk u hidhëruan, dhe më kujtojnë një shprehje të Che Guevarës “Ashpërsitë e kohës nuk duhet të na bëjnë të humbasim butësinë e zemrës”. Autorja duket se ia di mirë vlerën dashurisë, por ia rrit edhe më tepër vlerën, kur e sjell dashurinë tek lexuesi, në formën më universale, si ortake të mjeshtrisë, si pasion shpirti, si balsam plagësh e mungesash, si inisiativë për ndryshim, si nevojë e si sfidë, si aleate shpirtrash, si thyerje tabush, si zgjidhje e detyruar, si faturë turpi apo nderimi. Si pika më e dobët e njeriut por edhe më e fortë e një familjeje, si pushteti më i fortë se të gjitha pushtetet e përmbi qeveritë.

vertikalisht dhe horizontalisht. Si mes çiftit, ashtu edhe nga prindërit tek fëmijët. Ashtu siç thotë D. Agolli “Marrëzia dhe mençuria flenë në një shtrat, puna është se cila zgjohet më herët”. Diku, dikur, ndodh edhe marrosja, që e gjejmë edhe në roman. Stela Floqi, nuk foli gjithë jetën me familjen e saj, për zgjedhjen që bëri, por kjo nuk e cënoi dashurinë dhe familjen e saj. Edhe Nina Darova pati të njëjtën fat me familjen e origjinës, por e përjetoi si dramë, duke kaluar në krizë mendore, krizë në çift deri dhe krizë familjare.

Mirësia e dashuria e Davidit dhe Stelës, është mbresëlënëse. Dhe jo vetëm mes tyre e me miqtë por edhe me armiqtë e të ligjtë, pavarësisht gjithçkaje kaluan së bashku, sa herë u sfiduan e goditën, ata nuk u hidhëruan, dhe më kujtojnë një shprehje të Che Guevarës “Ashpërsitë e kohës nuk duhet të na bëjnë të humbasim butësinë e zemrës”.

Autorja duket se ia di mirë vlerën dashurisë, por ia rrit edhe më tepër vlerën, kur e sjell dashurinë tek lexuesi, në formën më universale, si ortake të mjeshtrisë, si pasion shpirti, si balsam plagësh e mungesash, si inisiativë për ndryshim, si nevojë e si sfidë, si aleate shpirtrash, si thyerje tabush, si zgjidhje e detyruar, si faturë turpi apo nderimi. Si pika më e dobët e njeriut por edhe më e fortë e një familjeje, si pushteti më i fortë se të gjitha pushtetet e përmbi qeveritë.

Nga Simo Lëkursi(rregjës lëkurësh) tek Nako Bakllamaja(muzikant), tek Ludovik Terziu(rrobaqepës), tek Davidi mësues, tek Leoni inxhinier ushtarak, shohim për shkak të rrethanave, një transformim të njerëzve, por jo të dashurisë, ashtu si vetë anatomia e fizionomia e shoqërisë tonë, nga regjimet e kaluar deri në ditët e sotme.

*** METAMORFOZA e mendësisë njerëzore për shkak të rrethanave të jetës, gjendjes ekonomike, presioneve politike, nuk e ndryshon, as e zbeh dashurinë e mirësinë, aty ku ajo është e rrënjosur nga kultura e edukata familjre. Dashuria mbetet njësoj, pavarsisht ngërçeve që pëson, ajo mund të sakrifikohet, të mohohet, të izolohet, të tradhëtohet, të fshihet apo të shpallet, por mbetet dashuri, dhe njeriu bën përpara pavarësisht kësaj.. Një shembull në sfond, është dashuria adoleshente e Leonit, Valentina(Titinka) që dikur e përdori Leonin, me “taksën e gegës” duke e futur në kurth dhe turpëruar, dhe në një tjetër kohë, i del përpara Leonit, e katandisur si mos më keq, e divorcuar dhe me fëmijë në krah e përdore, por Leoni nuk i mbajti mëri përkundrazi i qerasi vogëlushët me akullore, duke i lënë një grusht kartmonedhash në dorë, si për një grua në nevojë.

Interesant na vjen transformimi i Nina Darovës në tjetër njeri, nga një vajzë lozonjare e sfiduese, në një nuse të shtruar e të mirkuptuar, dhe më pas në një grua interesash, plot teka e ambicie egoiste. Nina ishte e bija e kryetarit të koperativës Fredi Darova, një familje komunistësh, dhe me ndikim në krahinën ku Leoni u transferua për shkak të detyrës. Arratisja e vëllezërve të Ninës, e ndryshuan kryekëput jetesën e familjes Darova, por ndikoi totalisht edhe jetën e Ninës. Ndërsa tek “Metamorfoza” e F.Kafkës, ndryshimi i Gregor Zamzës në kandërr, ndodh brenda ditës, si një metamorfozë e ngjeshur në kohë, ndryshimi gradual i Ninës shtrihet përgjatë dy regjimeve. Kjo stërzgjatje në kohë, e presionit dhe izolimit, e dëmtoi shëndetin mendor të Ninës dhe kiminë mes çiftit. Por pas gjithë andrrallave, ajo që triumfoi është dashuria.

SHËNDETI MENDOR i përkeqësuar me kriza depresive i Ninës, mua si mjeke, më sjell në vëmendje, sa e sa njerëz në regjimin e kaluar por edhe në kohët e sotme, që kanë patur probleme të shëndetit mendor, dhe i kanë fshehur, për një arsye a një tjetër, nuk i kanë trajtuar. Kështu kanë përfunduar të divorcuar, në çmendinë dhe të stigmatizuar nga shoqëria, të vetmuar, të degraduar deri në vendimin për suicid. Ndryshe trajtohet në roman, gjendja e Ninës, dhe kjo eksperiencë brilante ia vlen të interpretohet si një praktikë që i duhet shoqërisë shqiptare, ku përgjithësisht mungon komunikimi dhe pranimi pa kushte, për raste të tilla. Pavarësisht ligjeve, veprimtarisë së institucioneve, të shoqatave që përpiqen, dhe shpesh nuk ia dalin. Kush jemi ne, që duhet të gjykojmë? Nëse jemi aty, të ndihim sa mundim dhe jo të flakim pa shkak...

Kjo shprehet në roman, me ndihmën, ngrohtësinë, durimin e mirëkuptimin që Nina kish në familje, në kohë krizash, me dhembshurinë e Stelës, butësinë e Davidit, durimin e Leonit. Ata merreshin me vogëlushet e me shtëpinë, dhe përpiqeshin të ishin sa më pak kritikë ndaj Ninës grua, bashkëshorte e mama. Shëndeti mendor i keqkuptuar në shoqërinë shqiptare, si problem i atyre që lindin me një sëmundje mendore, në fakt duhet të njihet si një pjesë e shëndetit tonë në tërësi, po aq në rrisk, nga gjithçka që na rrethon e na bie për hise. As nuk duhet gjykuar, as nuk duhet neglizhuar, por duhet pranuar e dëgjuar, një njeri me probleme të shëndetit mendor, si diçka që na prek edhe ne, edhe kur nuk na përket. Kështu çdo njeri normal, në një rrethanë, në një traumë, nën një presion të shtuar prej angazhimesh, mund të gjendet papritmas i pasigurtë tek vetja, me probleme të shëndetit mendor. Prandaj duhet të jemi empatikë, të ndjeshëm e mendjehapur, të informuar, për të ndihmuar dikë që ka nevojë për një vesh për ta dëgjuar, apo një sup për tu mbështetur, një dorë për tu mbajtur, pse jo edhe një fjalë të mirë a këshillë nëse i duhet, për ta orientuar apo për ta referuar në një shërbim të posaçëm. Por mbi të gjitha duhet të kemi kurajon ne vetë, të pranojmë problemin dhe të kërkojmë ndihmë, të mos e ndrydhim veten nën vete, për shkak të turpit se ç’do thonë bota. Jo të izolohesh, por të flasësh për atë që vuan, është ndihma dhe nderi që i bën vetes...përpara pasqyrës, nuk ka diagnozë!

Të shprehurit e vetes, komunikimi me të tjerët, e ndihmon dhe stabilizon shëndetin mendor, dhe ekuilibri në jetë vendoset më lehtë, kur jemi të pranuar dhe mirkuptuar, nga njerëzit e dashur dhe shoqëria. Mbi të gjitha duhet besimi tek vetja se mund t’ia dalësh, se ti je më e fortë se rrethanat që të kushtëzojnë.

Ndonjëherë edhe të qenurit e fortë, nuk mjafton. Një thënie e Lisandrit “Nëse lëkura e luanit nuk mjafton, duhet shtuar lëkurë dhelpre” shpjegon mbijetesën e Terzinjve, në të gjitha sfidat që jeta u solli, dhe më shumë se të fortë, ata u treguan të duruar e të mençur për t’iu përshtatur kushteve, që shpesh në disfavor, i lënduan, por nuk i mundën.

Mençuria e tyre ishte aset i lindur, i trashëguar, por dhe i shkollimit të tyre ekselent, jashtë apo brenda Shqipërisë, mjaf tu jepej mundësia. Edhe i asaj biblioteke të madhe familjare që e shtonin dhe e trashëgonin duke e ruajtur si sytë e ballit, edhe kur u katandisën për të jetuar në bodrumin e shtëpisë... Kjo bibliotekë, si një arkivë e pasur, që fund e krye romanit, i përmendet lexuesit, si për ta kujtuar, se prej saj ndoshta, ndriçohet e merr udhë romani, me këtë familje mes librash.

Të rritur mes librash, leximi ishte po aq i natyrshëm sa edhe ushqyerja, në atë familje të pasur. Ishte kjo pasuri e kjo kulturë që i diferenconte nga familjet e tjera, dhe bëhej shkak për tu goditur nga ziliqarët, servilët e pushtetit dhe analfabetikët shpirtligj si rasti i Sybi Zaimit, dinak dhe të poshtër.

Është kjo kulturë e zemërgjerësi, që i bënte tolerantë, që i ndihmoi të rezistojnë, herë si alternativë e shoqërisë që i donte dhe respektonte, herë si nevojë e pushtetit, që i përdorte njerëzit e ditur e të pasur derisa ti shtrydhte e ti flakte tej. Në të gjitha ulje-ngritjet, familja arriti të mbetet e bashkuar, ti gjendeshin njëri tjetrit, të mendonin për njëri tjetrin, të udhëtonin drejt njëri tjetrit, edhe më të fortë, edhe më të dashuruar.

Sepse kjo është jeta, jo vetëm në romanin realist të autores Raimonda Belli Gjençaj, por edhe ajo që ne jetojmë çdo ditë, me dashuri, dhembje, humbje e gëzime, me lumturi e lëndime.

Një vuajtje e bukur apo një bukuri që vuan!

Dhe nuk na mbetet shumë të zgjedhim, veç ashtu siç thotë Bob Marley:

“Të gjithë të lëndojnë gjatë jetës, ty të mbetet veç të vendosësh se për kë të vuash...”

Duket se jo të gjitha këshillat mjekësorë janë të dobishme për njeriun. Natyrisht këtu nuk hyjnë këshillat për t’u marrë me sport, pasi është mëse e provuar se sporti është mënyra më e mirë për të mbajtur trupin në formë dhe për të pasur shëndet të plotë. Por është fjala për pushimin. Kështu, nëse jo shumë kohë më parë mjekë dhe studiues sugjeronin se pushimi i drekës, ose më saktë një dremitje në drekë është e dëmshme për organizmin e njeriut, tani duket se ka rezultuar krejt e kundërta. Studiuesit amerikanë, në radhë të parë, kanë pohuar kohët e fundit se e ashtuquajtura “dremitje e drekës”, jo vetëm që nuk dëmton, por përkundrazi, është e dobishme për organizmin. Dhe aq seriozisht e kanë marrë këtë, saqë dy ndërmarrje të mëdha amerikane, kanë përgatitur dhe pajisur një hapësirë të konsiderueshme brenda territorit të tyre, me gjithçka që u nevojitet punëtorëve përkatës për t’ia marrë me një sy gjumë pas ngrënies së drekës. Por jo më shumë se 25 minuta, para se të rifillojnë nga puna.